Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

αναλυτική αναζήτηση

 ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
z
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Αναζήτηση με το γράμμα ΑΑναζήτηση με το γράμμα ΒΑναζήτηση με το γράμμα ΓΑναζήτηση με το γράμμα ΔΑναζήτηση με το γράμμα ΕΑναζήτηση με το γράμμα ΖΑναζήτηση με το γράμμα ΗΑναζήτηση με το γράμμα ΘΑναζήτηση με το γράμμα ΙΑναζήτηση με το γράμμα ΚΑναζήτηση με το γράμμα ΛΑναζήτηση με το γράμμα ΜΑναζήτηση με το γράμμα ΝΑναζήτηση με το γράμμα ΞΑναζήτηση με το γράμμα ΟΑναζήτηση με το γράμμα ΠΑναζήτηση με το γράμμα ΡΑναζήτηση με το γράμμα ΣΑναζήτηση με το γράμμα ΤΑναζήτηση με το γράμμα ΥΑναζήτηση με το γράμμα ΦΑναζήτηση με το γράμμα ΧΑναζήτηση με το γράμμα ΨΑναζήτηση με το γράμμα Ω

Χαλδίας Θέμα

Συγγραφή : ΙΒΕ , Λαμπάκης Στυλιανός (28/1/2004)

Για παραπομπή: ΙΒΕ , Λαμπάκης Στυλιανός, «Χαλδίας Θέμα», 2004,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=6648>
Χαλδίας Θέμα (15/9/2009 v.1) Theme of Chaldia (21/2/2006 v.1) 
 

1. Θέμα Χαλδίας

Tο θέμα Xαλδίας αρχικά ήταν τούρμα στο βορειοανατολικό τμήμα του θέματος των Aρμενιάκων. Δεν είναι σαφές πότε ακριβώς ιδρύθηκε. Η πρώτη μνεία στρατηγού Χαλδίας στις πηγές χρονολογείται το 842/31 και συνήθως η ίδρυση του θέματος προσδιορίζεται προς τα μέσα της τρίτης δεκαετίας του 9ου αιώνα,2 ή και νωρίτερα ακόμα, αν θεωρηθεί ότι η μνεία δουκάτου Χαλδίας το 824 σε επιστολή (σωζόμενη σε λατινικό αντίγραφο) του αυτοκράτορα Μιχαήλ Β' προς τον Φράγκο αυτοκράτορα Λουδοβίκο Α', διάδοχο του Καρλομάγνου, αναφέρεται σε στρατηγό Χαλδίας και αν η μνεία «στρατηγούντος» στο βίο του αγίου Γεωργίου Αμάστριδος (+825) από τον Ιγνάτιο Διάκονο3 δεν υποκρύπτει αναχρονισμό.4

Το θέμα καταγράφεται όγδοο μεταξύ των θεμάτων της Μικράς Ασίας από τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο στο έργο του Περί θεμάτων,5 αλλά περισσότερες πληροφορίες δε συνάγονται από την αντίστοιχη ενότητα, καθώς ο λόγιος αυτοκράτορας δεν είναι ιδιαίτερα αναλυτικός: αρκείται να δηλώσει ότι η πρωτεύουσα του θέματος, η Τραπεζούντα, ήταν αρχαία ελληνική αποικία και προσπαθεί να ετυμολογήσει τον τύπο Χαλδία συνδέοντάς τον με τη βιβλική Χαλδαία της Μεσοποταμίας.6 Ορισμένα επιπλέον στοιχεία αντλούνται από άλλα έργα του Πορφυρογέννητου: στο Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν υπάρχουν κάποιες πληροφορίες για τις δραστηριότητες άλλων αξιωματούχων της περιοχής,7 ενώ στο Περί βασιλείου τάξεως αναγράφεται ότι ο στρατηγός του θέματος λάμβανε ως πληρωμή δέκα λίτρες χρυσού από το κράτος, επειδή άλλες δέκα εισέπραττε από το κομμέρκιο,8 πληροφορία ενδεικτική για τη φύση της «οικονομίας» της περιοχής, που βασιζόταν και στη δική της παραγωγή, αλλά και στο διαμετακομιστικό εμπόριο.9 Ορισμένες ακόμα πρόσθετες πληροφορίες σχετικά με τη στρατιωτική δύναμη του θέματος και τον αριθμό των κάστρων του έχουν σταχυολογηθεί σε έργα Αράβων ιστοριογράφων.10 Τέλος, σημαντικός αριθμός επώνυμων αξιωματούχων είναι γνωστός από σφραγίδες και από ορισμένες άλλες έμμεσες αναφορές.11

2. Πρωτεύουσα και επικοινωνία

Την εποχή συγγραφής του Περί θεμάτων, το θέμα Χαλδίας δυτικά συνόρευε με το θέμα Αρμενιάκων, προς νότο με τα θέματα Κολωνείας και Μεσοποταμίας και ανατολικά με την Αρμενία. Αντιστοιχούσε βασικά στην επαρχία του Πολεμωνιακού Πόντου όπως καταγράφεται στον Συνέκδημο του Ιεροκλή.12 Πρωτεύουσα και έδρα του μητροπολίτη13 ήταν η Τραπεζούντα. Είναι γνωστό ότι ήδη από την αρχαιότητα η πόλη ήταν βασικός κόμβος συγκοινωνίας και εμπορίου με την ενδοχώρα της Μικράς Ασίας, αλλά και προχωρημένος σταθμός για τις επιχειρήσεις στις μακρινές επαρχίες της Ανατολής, καθώς τα βόρεια παράλια του Πόντου δεν είχαν άλλο ασφαλές λιμάνι. Αλλά και η βασική οδός προς το εσωτερικό της Mικράς Aσίας, προς τη Θεοδοσιούπολη (Εrzerum), είχε ως αφετηρία την Tραπεζούντα.14

3. Σχέσεις με την κεντρική εξουσία

Η περιοχή του θέματος Χαλδίας αποτέλεσε θέατρο των βυζαντινοαραβικών συγκρούσεων κατά τον 8ο και τον 9ο αιώνα –και ήταν και αυτός ένας από τους λόγους της οργάνωσής της σε θέμα, περίπου την ίδια εποχή με την ίδρυση των θεμάτων Καππαδοκίας και Παφλαγονίας, για την καλύτερη αντιμετώπιση δηλαδή των κινδύνων που είχαν αναφανεί στο ανατολικό σύνορο με τις αλλεπάλληλες αραβικές εισβολές.15 Πάντως τελικά η διοικητική αυτή μεταβολή προκάλεσε περισσότερα προβλήματα, καθώς οι ισχυρές τοπικές οικογένειες διατηρούσαν χαλαρούς δεσμούς με τη μακρινή Κωνσταντινούπολη και οι στασιαστικές τους διαθέσεις ήταν έκδηλες. Μερικά από τα κυριότερα στασιαστικά κινήματα στην περιοχή ήταν: το κίνημα του Ιωάννη Χάλδου το 867-868 εναντίον του αυτοκράτορα Βασιλείου Α',16 του Βάρδα Βοΐλα, του Αδριανού Χάλδου και του Αρμενίου Τατζάτη εναντίον του αυτοκράτορα Ρωμανού Λεκαπηνού,17 του Θεοδώρου Γαβρά το 1091-1095 και του Γρηγορίου Γαβρά το 1103 /1106 εναντίον του Αλεξίου Α' Κομνηνού.18 Eπίσης ο γιος του Γρηγορίου Γαβρά, ο Κωνσταντίνος, απασχόλησε με το κίνημά του (που ξέσπασε το 1123) τον Ιωάννη Β' Κομνηνό για πάρα πολλά χρόνια, αφού υποτάχτηκε μόλις το 1140. Πάντως στα χρόνια του Μανουήλ Β' η αυτοκρατορική εξουσία είχε εδραιωθεί: μεταξύ 1165 και 1170, τοποθετήθηκε στη Χαλδία ο τελευταίος δουξ, ο Νικηφόρος Παλαιολόγος, που ύστερα από περίπου σαράντα χρόνια, το 1204, παρέδωσε την εξουσία στους Αλέξιο και Δαβίδ Μεγαλοκομνηνούς, τους ιδρυτές της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, πυρήνας της οποίας ήταν το θέμα Xαλδίας.19

1. Oikonomidès, N., Les listes de préséance byzantines des  ΙXe et Xe siècles (Paris 1972), σελ. 49.

2. Lemerle, P.,“Τhomas le slave”, Travaux et mémoires 1 (1965), σελ. 255-256, 286.

3. Vasilievsky, V.G. (εκδ.), Zitija sv. Georgija Amastridskago, (Petrograd 1893), σελ. 42.

4. Για τους σχετικούς προβληματισμούς της έρευνας βλ. συνοπτικά Βλυσίδου, Β. – Κουντούρα, Ε. – Λαμπάκης, Σ. – Λουγγής, Τ. – Σαββίδης, Α., Η Μικρά Ασία των θεμάτων (Αθήνα 1998), σελ. 288.

5. Pertusi, A. (εκδ.), Costantino Porfirogenito de thematibus (Città del Vaticano 1952), σελ. 73.

6. Ο τύπος στην πραγματικότητα ανάγεται στην ονομασία Chaldis, που δήλωνε τη θεότητα της παλαιάς εθνότητας των Urartu ή Chaldini (= οι λάτρεις του Chaldis): Baumstark, A., λήμμα “Chaldaioi”, στη Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft ΙΙΙ.2 (Stuttgart 1899), 2062. Επιβιώνει στην αρμενική ονομασία του φρουρίου Haltoyaric Klesuraw (σημερινό Kaghdarig: Ηοnigmann, E., Die Ostgrenze des byzantinischen Reiches von 363 bis 1071, Bruxelles 1935, 540), αλλά και σήμερα στις ορεινές περιοχές του Πόντου Halt σημαίνει «ο άνθρωπος πίσω από τα βουνά»: Bryer, A.,“Greeks and Turkmens: The Pontic exception”, Dumbarton Oaks Papers 29 (1975), σελ. 116· Bryer, A. – Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos (Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington D. C. 1985), σελ. 300.

7. Moravcsik, G. – Jenkins, R. (εκδ.), Constantinus Porphyrogenitus De administrando imperio (Washington 1967), σελ. 190, 206, 218.

8. Reiske, I. (εκδ.), Constantini Porphyrogeniti imperatoris de cerimoniis aulae Byzantinae (Bonn 1829), 697· βλ. και Οικονομίδης, N., Πόλεις-commercia στην Μικρά Ασία του 10ου αιώνα, Η Βυζαντινή Μικρά Ασία, 6ος -12ος αι. (Αθήνα 1998), σελ. 67-72.

9. Bryer, A. – Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos (Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington D. C. 1985), σελ. 301.

10. Βrooks, E.W., “Arabic Lists of the Byzantine Themes”, Journal of Hellenic Studies 21 (1901), σελ. 67-77· Pertusi, A., Costantino Porfirogenito de thematibus (Città del Vaticano 1952), σελ. 138· Savvides, A. G. C., “The Frontier -zone themes (Chaldia-Coloneia) to the Seljuk beginnings”, Αρχείον Πόντου 48 (1998-99), σελ. 224-225· Βλυσίδου, Β. – Κουντούρα, Ε. – Λαμπάκης, Σ. – Λουγγής, Τ. – Σαββίδης, Α., Η Μικρά Ασία των θεμάτων (Αθήνα 1998), σελ. 291-292.

11. Κατάλογοι περιλαμβάνονται στους Bryer, A. – Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos (Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington, D. C. 1985), σελ. 316-318· βλ. και Βλυσίδου, Β. – Κουντούρα, Ε. – Λαμπάκης, Σ. – Λουγγής, Τ. – Σαββίδης, Α., Η Μικρά Ασία των θεμάτων (Αθήνα 1998), σελ. 459-468.

12. Pertusi, A., Costantino Porfirogenito de thematibus (Città del Vaticano 1952), σελ. 138.

13. Βλ. Φιλιππίδης, Xρύσανθος, μητροπολίτης Tραπεζούντος, «H Eκκλησία Tραπεζούντος», Aρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 153-154.

14. Stratil-Sauer, G., “Verkehrsgeographische Bemerkungen zur Stadt Trapezunt im ostpontischen Gebiet”, Aρχείον Πόντου 29(1968-69), σελ. 294-331· Bryer, A. – Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos (Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington D. C. 1985), σελ. 48-53· Brandes, W., Die Städte Kleinasiens im 7. und 8. Jahrhundert, (Berlin 1989), σελ. 129-130.

15. Lemerle, P., “Τhomas le slave”, Travaux et mémoires 1 (1965), σελ. 265, 272.

16. Βλυσίδου, B., Eξωτερική πολιτική και εσωτερικές αντιδράσεις την εποχή του Βασιλείου Α'. Έρευνες για τον εντοπισμό των αντιπολιτευτικών τάσεων στα χρόνια 867-886 (Αθήνα 1991), σελ. 35-36.

17. Runciman , S., The Emperor Romanus Lecapenus and his Reign (Cambridge 1963), σελ. 70-71.

18. Cheynet, J.-Cl., Pouvoir et contestations à Byzance (963-1210) (Paris 1990), σελ. 92-93, 404-405.

19. Σαββίδης, Α. Γ. Κ., «Παρατηρήσεις για τα βυζαντινά θέματα Παφλαγονίας και Χαλδίας κατά τη μεταγενέστερη περίοδο της ιστορίας τους (τέλη 11ου-αρχές 13ου αιώνα)», Πρακτικά Γ' Πανελληνίου Συνεδρίου για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας (Θεσσαλονίκη 1996), σελ. 33-42 [και ανατύπωση στον τόμο Από το Βυζάντιο στην Τουρκοκρατία (Αθήνα 1997), σελ. 389-398].
     
 
 
 
 
 

Δελτίο λήμματος
 
press image to open photo library
 

>>>
 
 
 
 
 
 

copyright © 2008, ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Το έργο Μεγάλη Δικτυακή «Εγκυκλοπαίδεια Ελληνικού Πολιτισμού» - Μέρος Α΄ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.

Το έργο ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.