1. Θέση

Το θέατρo στη Μαγνησία επί Μαιάνδρω διαμορφώνεται στη νότια πλαγιά ενός λόφου που βρίσκεται στα δυτικά της πόλης, όχι πολύ μακριά από την Αγορά. Πρόκειται για θέατρο ελληνικού τύπου και έχει προσανατολισμό βορειοδυτικό.

2. Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός

Το οικοδόμημα είναι σχετικά μέτριου μεγέθους, με κοίλο σε σχήμα μεγαλύτερο του ημικυκλίου, διαμέτρου 71 μ. Είναι χτισμένο πάνω σε φυσική πλαγιά και εκμεταλλεύεται την κλίση της, ενώ για την κατασκευή των πλευρικών τμημάτων (αναλήμματα) χρειάστηκε να χρησιμοποιηθούν βοηθητικές υποκατασκευές, ώστε να καλύψουν την κλίση του εδάφους. Ως προς την κάτοψή του θυμίζει τα θέατρα της Μιλήτου, της Εφέσου και των Τράλλεων.

Σύμφωνα με τον Dörpfeld, στην ίδια θέση υπήρχε προγενέστερο θέατρο με τοίχους από πωρόλιθο, από το οποίο σώζονται ελάχιστα κατάλοιπα, κυρίως τοίχων θεμελίωσης.¹ Ο C. Anti συμφωνεί και μάλιστα αναφέρει ότι η κάτοψη του κοίλου του πρώτου θεάτρου, των Ελληνιστικών χρόνων, ήταν τραπεζοειδούς σχήματος.²

Το κοίλο διαιρείται σε δύο διαζώματα (maeniana) από έναν περιμετρικό διάδρομο (praecinctio). Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε με λεπτομέρειες την εσωτερική διάρθρωση του κοίλου, ούτε τον ακριβή αριθμό των σειρών εδωλίων. Από τα υπάρχοντα στοιχεία προκύπτει μόνο ότι το κάτω διάζωμα (ima cavea-maenianum) διαιρούνταν σε πέντε τμήματα, τις κερκίδες (cunei), μέσω έξι κλιμάκων ακτινωτά τοποθετημένων. Το άνω διάζωμα διαιρούνταν σε περισσότερες κερκίδες, ίσως διπλάσιου αριθμού από το κάτω. Τα εδώλια από λευκό μάρμαρο δεν ήταν κατασκευασμένα από ένα ενιαίο κομμάτι μαρμάρου, όπως συμβαίνει στα θέατρα του ελλαδικού χώρου, αλλά από τρία διαφορετικά.³ Στο χώρο της ορχήστρας υπήρχε σειρά μαρμάρινων θρόνων για την προεδρία.

Η ορχήστρα στην κάτοψη είναι τέλειος κύκλος, διαμέτρου 21,6 μ., με τρία κέντρα για τη χάραξη των καμπύλων σειρών των εδωλίων, ακολουθώντας τον κανόνα του Βιτρούβιου για τα ελληνιστικά θέατρα.⁴ Ήταν καλυμμένη με μαρμάρινες πλάκες που πατούν σε υπόστρωμα από κονίαμα. Στο μέσο της ορχήστρας εντοπίστηκε αγωγός σχήματος Τ, που φαίνεται ότι αντιστοιχεί στη χαρώνεια κλίμακα.⁵

Στο μέσο κάθε αναλημματικού τοίχου ανοίγεται μία θύρα που ορίζεται από παραστάδες, σε μια από τις οποίες υπάρχει η επιγραφή «όρος ιερού», κάτι το οποίο σημαίνει ότι το οικοδόμημα ήταν ενταγμένο στο χώρο του ιερού του Διονύσου. Οι θύρες δίνουν πρόσβαση σε κλιμακοστάσιο σχήματος Γ στεγασμένου με καμάρα, το οποίο οδηγεί στο κατώτερο διάζωμα,⁶ στοιχείο που εμφανίζεται και στο θέατρο των Τράλλεων.

Το σκηνικό οικοδόμημα των Ελληνιστικών χρόνων είχε ορθογώνια κάτοψη και διαιρούνταν σε πέντε χώρους τετράγωνης κάτοψης, καθένας από τους οποίους είχε τη δική του πρόσβαση προς την ορχήστρα. Στις τρεις πλευρές του περιβαλλόταν από το προσκήνιο (proscaenium). Κατά τα Αυτοκρατορικά χρόνια (1ος αι. μ.Χ.) αντικαταστάθηκε από ρωμαϊκό σκηνικό οικοδόμημα με προσκήνιο μεγάλου πλάτους και μνημειώδη πρόσοψη σκηνής (scaenae frons), από την οποία σώζονται κάποια αρχιτεκτονικά στοιχεία, και λογείο (pulpitum) ύψους 2,3 μ.

3. Γλυπτός διάκοσμος

Από το χώρο του θεάτρου προέρχεται αγαλμάτιο Απόλλωνα στον τύπο του Κιθαρωδού, των Ύστερων Ελληνιστικών χρόνων.⁷ Βρέθηκαν επίσης στο θέατρο και στην ευρύτερη περιοχή αρκετές ενεπίγραφες βάσεις (τουλάχιστον είκοσι πέντε), που στην πλειονότητά τους ανήκαν σε τιμητικά αγάλματα, αναθήματα της Βουλής και του Δήμου της πόλης προς εξαίρετους πολίτες, όχι μόνο της Μαγνησίας αλλά και άλλων πόλεων. Τα περισσότερα ανήκουν στην Πρώιμη Ρωμαϊκή περίοδο και είναι τιμητικά αγάλματα τόσο Ελλήνων όσο και Ρωμαίων πολιτών.

Σώζονται οι παρακάτω βάσεις αγαλμάτων Ελλήνων που χρονολογούνται στον 1ο αι. π.Χ.: Άγαλμα Διοφάντου,⁸ Ηγησίππου,⁹ Αριστοδήμου,¹⁰ Αναξαγόρα.¹¹ Βάσεις αγαλμάτων Ελλήνων που χρονολογούνται στα Αυτοκρατορικά χρόνια: Παγκρατίδης,¹² Χαρίδημος,¹³ Πολυδεύκης.¹⁴

Βάσεις αγαλμάτων Ρωμαίων: M. Popillius Laenas¹⁵ (αναφέρεται ότι είναι πρεσβευτής. Πρόκειται για το πρωιμότερο παράδειγμα απόδοσης τιμής σε Ρωμαίο σε θέατρο στον ελληνικό κόσμο. Η αφορμή για την ανάθεση είναι άγνωστη). Επίσης σώζεται η βάση αγάλματος του Quintus Modius,¹⁶ που ήταν ανάθημα της Βουλής και του Δήμου. Από τα ίχνη φαίνεται πως το άγαλμα ήταν χάλκινο. Επίσης η βάση αγάλματος του Numerius Cluvius,¹⁷ ανάθημα του Λαού, καθώς και η βάση αγάλματος του πατέρα του Tiberius Claudius Zopas,¹⁸ ανάθημα του γιου του, τον 1ο αι. μ.Χ.

4. Οικοδομική

Το θέατρο είναι κατασκευασμένο με λιθόπλινθους από τοπικό ασβεστόλιθο και μάρμαρο. Ο εξωτερικός τοίχος που περιβάλλει το κοίλο ακολουθεί το ισόδομο σύστημα (opus quadratum), με λαξευμένους γωνιόλιθους τοποθετημένους σε σειρές που κατά κανόνα έχουν το ίδιο ύψος. Οι τοίχοι των αναλημμάτων αποτελούνται από λιθόπλινθους με κυρτή προσκεφαλόσχημη επιφάνεια, η οποία είναι αδρά λαξευμένη,¹⁹ στοιχείο το οποίο παρατηρείται και στο θέατρο της Τερμησσού. Οι λιθόπλινθοι αυτοί για λόγους οικονομίας δεν καταλαμβάνουν όλο το πλάτος του τοίχου αλλά μόνο την εξωτερική επιφάνειά του, ενώ το εσωτερικό γεμίζει από μικρότερους και ακανόνιστους λίθους. Οι λιθόπλινθοι πατούν σε υπόβαθρο διαμορφωμένο από σειρά ορθοστατών με λεία και επίπεδη επιφάνεια. Για την κατασκευή του σκηνικού οικοδομήματος των Αυτοκρατορικών χρόνων έγινε χρήση χυτής τοιχοποιίας (οpus caementicium).

5. Χρονολόγηση

Η κατασκευή του κτηρίου ανάγεται στα Ελληνιστικά χρόνια (2ος αι. π.Χ.). Από το αρχικό οικοδόμημα δε σώζονται παρά μονάχα μερικά κατάλοιπα τοίχων θεμελίωσης από πωρόλιθο. Τα κατάλοιπα του σκηνικού οικοδομήματος χρονολογούνται στα Πρώιμα Αυτοκρατορικά χρόνια, στον 1ο αι. μ.Χ. Στα Ύστερα Αυτοκρατορικά χρόνια φαίνεται ότι μετατράπηκε σε αρένα για διάφορα παιχνίδια ή σε πισίνα για εικονικές ναυμαχίες και θεάματα που σχετίζονται με το νερό.

6. Ιστορία ανασκαφών – Σημερινή κατάσταση

Το θέατρο ανασκάφηκε πρώτη φορά την περίοδο 1890-1891 από τους Γερμανούς υπό το H. von Gaertringen και το W. Dörpfeld, ενώ για τα σχέδια και τις αποτυπώσεις συνεργάστηκαν οι K. Humann και R. Heine.²⁰ Η δεύτερη ανασκαφική περίοδος, δέκα χρόνια αργότερα (1891-1893), είχε διευθυντές τους K. Humann και R. Heyne.²¹ Πριν ξεκινήσουν οι ανασκαφές, ορατά ήταν μόνο το σχήμα του κοίλου στις πλαγιές του λόφου και κάποια κατάλοιπα τοίχων που ξεπρόβαλλαν από το έδαφος. Οι ανασκαφές επικεντρώθηκαν στο οικοδόμημα της σκηνής, στην ορχήστρα και στα αναλήμματα. Μετά το τέλος των ανασκαφικών εργασιών, τη φωτογράφιση του χώρου, τα σχέδια και τις αποτυπώσεις, τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα καταχώθηκαν και σήμερα δεν είναι ορατό σχεδόν τίποτε, εκτός από κάποια τμήματα μικρού ενδιαφέροντος. Επιγραφές, αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά που είδε ο Τexier μεταφέρθηκαν στα Μουσεία του Βερολίνου και της Κωνσταντινούπολης. Σήμερα είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί οποιαδήποτε ανασκαφική έρευνα στο χώρο.²¹