1. Σπουδές και εκπαιδευτική δράση

Ο φιλόλογος και διακεκριμένος παιδαγωγός Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος γεννήθηκε στην Τραπεζούντα το 1815. Στοιχεία για την οικογενειακή καταγωγή του δε διαθέτουμε. Γνωρίζουμε ότι υπήρξε για κάποια χρόνια μαθητής του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας. Το 1840 η κοινότητα χρηματοδότησε τις γυμνασιακές σπουδές του στην Αθήνα, όπου παρέμεινε για τέσσερα χρόνια. Με την επιστροφή του το 1844 του ανατέθηκε η διεύθυνση του Φροντιστηρίου, που θα λειτουργούσε πια στο κτήριο που μόλις είχε ανεγερθεί με δαπάνη της κοινότητας. Το 1849 πήγε στη Γερμανία για να συμπληρώσει τις σπουδές του. Όταν επέστρεψε στην Τραπεζούντα τρία χρόνια αργότερα, διορίστηκε ξανά στη διεύθυνση του Φροντιστηρίου. Στα μέσα του σχολικού έτους ωστόσο οδηγήθηκε σε παραίτηση εξαιτίας των ενδοκοινοτικών συγκρούσεων που διαχώριζαν την εποχή εκείνη τους Τραπεζούντιους σε δύο παρατάξεις¹ και επέφεραν μεταξύ άλλων δυσλειτουργία στο Φροντιστήριο, λόγω κομματισμού της εφορίας του. Ο Ξανθόπουλος προσελήφθη τότε ως δάσκαλος στην Εμπορική Σχολή της Χάλκης, το διευθυντή της οποίας αντικατέστησε κατά το σχολικό έτος 1855-1856. Την επόμενη χρονιά αναχώρησε εκ νέου για την Αθήνα, όπου μαζί με τους Χ. Βάφα και Θ. Ιωαννίδη ίδρυσε λύκειο, στο οποίο δίδαξε μέχρι το 1860. Τότε προσελήφθη από την ελληνική κοινότητα της Σμύρνης ως διευθυντής της Ευαγγελικής Σχολής. Διατήρησε τη θέση αυτή, εναλλάξ με τη διεύθυνση της Εμπορικής Σχολής της Χάλκης, μέχρι το 1883, οπότε ανέλαβε για τρίτη φορά τη διεύθυνση του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας, με σκοπό να το μετατρέψει σε πλήρες γυμνάσιο. Δύο χρόνια αργότερα εγκαταστάθηκε οριστικά στην Αθήνα, όπου κατά τη σχολική χρονιά 1885-1886 δίδαξε στο Αρσάκειο Παρθεναγωγείο. Πέθανε στην Αθήνα το 1887.
Την αξία της εκπαιδευτικής δράσης του αναγνώριζε ακόμη και ο αντίπαλός του Περικλής Τριανταφυλλίδης, ομολογώντας ότι ο Ξανθόπουλος «μετέβαλε μέθοδον και τάξιν εν τη σχολή [το Φροντιστήριο Τραπεζούντας] επί τον νεώτερον και βελτιώτερον τρόπον».² Ο δε Επαμεινώνδας Κυριακίδης τόνισε με έμφαση τη μεγάλη και καθολικά αναγνωρισμένη αξία του.³ Εστίασε ιδιαίτερα στα στοιχεία εκείνα της δράσης του Ξανθόπουλου που προσέγγιζαν το πρότυπο της εποχής για εθνικά προσανατολισμένη λογιοσύνη: παιδαγωγική προσφορά, επιστημονική κατάρτιση, φροντίδα για την ανάδειξη εθνικής διανόησης.

2. Εργογραφία

Εκτός από τη μελέτη "Άσματα των παρά την Τραπεζούνταν χωρών και ολίγα περί Τραπεζούντος", που δημοσίευσε το 1849 στο Φιλολογικό Συνέκδημο εγκαινιάζοντας τη συλλογή λαογραφικού και γλωσσικού υλικού στον Πόντο, το πλούσιο συγγραφικό έργο του Ξανθόπουλου είχε κυρίως διδακτικό και παιδαγωγικό χαρακτήρα. Στο διδακτικό κύκλο ανήκουν τα εξής: Χρονολογία της αρχαίας ιστορίας (Αθήνα 1857), Κρυγέρου το μικρόν συντακτικόν της αττικής διαλέκτου (Αθήνα 1857) και Θεματογραφία ελληνική (Αθήνα 1858), Ελληνική Χρηστομάθεια (3 τόμοι, Αθήνα 1859), Ιστορία ελληνική (3 τόμοι) και Ιστορία ελληνική χάριν των πολλών (Σμύρνη 1863), καθώς και μία έμμετρη παράφραση και ανάλυση του Προμηθέα Δεσμώτη.⁴ Το πρώτο χρονικά έργο του παιδαγωγικού κύκλου, τομέας όπου διέπρεψε ο Ξανθόπουλος, είναι η Παιδαγωγική διδασκαλία (Χάλκη 1854), που τράβηξε την προσοχή του εκπαιδευτικού κόσμου και προκάλεσε πολλές συζητήσεις. Έχοντας την εντύπωση ότι δεν έγινε αρκετά κατανοητός, προσπάθησε να καταστήσει τις απόψεις του σαφέστερες σε ένα δεύτερο έργο με τίτλο Επιστολαί περί διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσης (1855). Στα έργα αυτά ο Ξανθόπουλος ανέπτυξε νέες, παιδαγωγικές αρχές διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής, με βάση την άποψη ότι «η ελληνική γλώσσα έχει μεγίστην και έξοχον παιδαγωγικήν δύναμιν, καθ’ ην πασών των άλλων υπερέχει γλωσσών»⁵ και διαπιστώνοντας ότι «η επικρατούσα διδασκαλία της Ελληνικής γλώσσης και το σχολείον εν γένει το σημερινόν δεν πλάττει πολίτας άνδρας τη πατρίδα, αλλ’ εν τη επιτυχία του σκοπού το πολύ σχηματίζει και μορφώνει άτομα χρήσιμα τη κοινωνία. Πολιτεία όμως και ευνομία και μέλλον Ελληνικόν δεν υπάρχει άνευ ανδρών πολιτών, άνευ έθνους ενός εν πολλοίς».⁶ Το 1873 εξέδωσε στην Αθήνα το έργο Περί πρώτης και μέσης εκπαιδεύσεως και περί ανατροφής και εκπαιδεύσεως των κορασίων. Το πλέον γνωστό έργο του υπήρξε η Διδασκαλία της ελληνικής γλώσσης εν τοις δημοτικοίς και ελληνικοίς σχολείοις και γυμνασίοις της Ελλάδος, το οποίο βραβεύτηκε και εκδόθηκε το 1875 από το «Σύλλογο προς διάδοσιν των ελληνικών γραμμάτων».
Επιπλέον, από το 1861 ο Ξανθόπουλος εξέδιδε με τους Σ. Κουμανούδη και Δ. Μαυροφρύδη το περιοδικό Φιλίστωρ, μέσω του οποίου εξέφραζε τις απόψεις του περί παιδαγωγικής διδασκαλίας. Τέλος, το 1880 εξέδωσε στην Κωνσταντινούπολη το έργο Συνοπτική έκθεσις της πνευματικής αναπτύξεως των νεωτέρων Ελλήνων από της αναγεννήσεως αυτών μέχρι τούδε, όπου έκανε λόγο περί γλώσσας και εκπαίδευσης, ενώ παρουσίαζε και κατάλογο των βιβλιοθηκών, τυπογραφείων, μουσείων, συλλόγων, βιβλίων κτλ. της εποχής εκείνης «εντός και εκτός Ελευθέρας Ελλάδος».