Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

αναλυτική αναζήτηση

 ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
z
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Αναζήτηση με το γράμμα ΑΑναζήτηση με το γράμμα ΒΑναζήτηση με το γράμμα ΓΑναζήτηση με το γράμμα ΔΑναζήτηση με το γράμμα ΕΑναζήτηση με το γράμμα ΖΑναζήτηση με το γράμμα ΗΑναζήτηση με το γράμμα ΘΑναζήτηση με το γράμμα ΙΑναζήτηση με το γράμμα ΚΑναζήτηση με το γράμμα ΛΑναζήτηση με το γράμμα ΜΑναζήτηση με το γράμμα ΝΑναζήτηση με το γράμμα ΞΑναζήτηση με το γράμμα ΟΑναζήτηση με το γράμμα ΠΑναζήτηση με το γράμμα ΡΑναζήτηση με το γράμμα ΣΑναζήτηση με το γράμμα ΤΑναζήτηση με το γράμμα ΥΑναζήτηση με το γράμμα ΦΑναζήτηση με το γράμμα ΧΑναζήτηση με το γράμμα ΨΑναζήτηση με το γράμμα Ω

Δωρικές Αποικίες στη Μ. Ασία

Συγγραφή : Αλεξανδροπούλου Ιωάννα (9/6/2005)

Για παραπομπή: Αλεξανδροπούλου Ιωάννα , «Δωρικές Αποικίες στη Μ. Ασία», 2005,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=4144>
Δωρικές Αποικίες στη Μ. Ασία (6/2/2006 v.1) Dorian Colonies in Asia Minor (26/3/2007 v.1) 
 

1. Δωρικές αποικίες

Οι Δωριείς μαζί με τους Ίωνες και τους Αιολείς ήταν τα τρία ελληνικά φύλα που συμμετείχαν στον αποικισμό της δυτικής μικρασιατικής ακτής. Η εξάπλωση των Δωριέων ως την ανατολική ηπειρωτική πλευρά του Αιγαίου ξεκίνησε από την Πελοπόννησο και με ενδιάμεσους σταθμούς στα νησιά των νότιων Κυκλάδων (Θήρα, Μήλος), της Κρήτης και των Δωδεκανήσων (Ρόδος, Κως) έφτασε στα παράλια της Καρίας, στο νοτιοδυτικό τμήμα της Μικράς Ασίας.1 Εκεί οι Δωριείς ίδρυσαν δύο νέες ελληνικές πόλεις, την Αλικαρνασσό (σημ. Bodrum) και την Κνίδο.

2. Φιλολογικές μαρτυρίες

Σύμφωνα με το Στράβωνα, μετά το θάνατο του Αθηναίου βασιλιά Κόδρου, η Κνίδος και η Αλικαρνασσός δεν υπήρχαν, υπήρχαν όμως η Ρόδος και η Κως.2 Η μαρτυρία τεκμηριώνεται και αρχαιολογικά αφού η Ρόδος και η Κως ήταν από τα σημαντικότερα μυκηναϊκά κέντρα στο ανατολικό Αιγαίο.3 Αντίθετα, δε φαίνεται να υπήρξε μόνιμη εγκατάσταση στις δύο μικρασιατικές θέσεις των καρικών παραλίων που να χρονολογείται πριν από την ίδρυση των δωρικών αποικιών.4

Σύμφωνα με την παράδοση, η Αλικαρνασσός ιδρύθηκε από αποίκους από την Τροιζήνα.5 Ο Ηρόδοτος τους αποκαλεί Δωριείς6 και ο Στέφανος Βυζάντιος παραδίδει ότι ο οικιστής Άνθης οδήγησε τη φυλή των Δυμάνων, τη μία από τις τρεις δωρικές φυλές από την Τροιζήνα στην Αλικαρνασσό.7 Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Διόδωρος ο Σικελιώτης8 δε συμπεριλαμβάνει την Αλικαρνασσό στις δωρικές κτίσεις των νότιων Κυκλάδων και της Καρίας, ενώ ο Βιτρούβιος9 κάνει λόγο και για συμμετοχή Αργείων στην ίδρυση της αποικίας αυτής.

Τη φιλολογικά παραδεδομένη σύνδεση της Αλικαρνασσού με την Τροιζήνα υποστηρίζουν και μεταγενέστερες επιγραφικές μαρτυρίες.10

Η δεύτερη δωρική κτίση στα παράλια της Καρίας, η Κνίδος, ιδρύθηκε σύμφωνα με τον Ηρόδοτο11 από Λακεδαιμόνιους αποίκους. Μια διαφορετική εκδοχή με αποίκους από τα Μέγαρα παραδίδεται από το Στράβωνα.12 Πιο αξιόπιστη κρίνεται όμως η μαρτυρία του Ηροδότου που, γεννημένος στην Αλικαρνασσό, θα ήξερε μάλλον καλά την Κνίδο.13 Η σχέση Κνίδου και Σπάρτης επιβεβαιώνεται έμμεσα και από άλλες μαρτυρίες του ιδίου ιστορικού αλλά και του Διοδώρου του Σικελιώτη. Μια πρώτη έμμεση σύνδεση Κνίδου και Σπάρτης παραδίδεται στο επεισόδιο της διάσωσης των Κυρηναίων αιχμαλώτων από τους Κνιδίους και της μεταφοράς τους στη Θήρα. 14 Οι κάτοικοι της Θήρας θεωρούσαν ότι τους ενώνουν δεσμοί συγγένειας με τους Κνιδίους,15 πιθανότατα λόγω της κοινής λακεδαιμονιακής καταγωγής.16 Σπαρτιατική αποικία μπορεί εμμέσως να θεωρηθεί και η Κυρήνη, με μητρόπολη τη Θήρα.17 Οι Κνίδιοι μεσολάβησαν και πάλι για την επιστροφή του εξόριστου από τον Τάραντα Γίλλου, αφού Κνίδιοι και Ταραντίνοι ήταν φίλοι.18 Σύμφωνα δε με το Διόδωρο, Κνίδιοι και Λακεδαιμόνιοι συμμετείχαν, μαζί με Αργείους και Ροδίους, στον αποικισμό της Σύμης.19 Γύρω στο τέλος του 5ου αι. π.Χ. η Κνίδος ήταν μια πιστή σύμμαχος της Σπάρτης. Φαίνεται λοιπόν ότι στο δίκτυο των σπαρτιατικών αποικιών στο χώρο της Μεσογείου, που περιλαμβάνει τον Τάραντα, τη Μήλο και τη Θήρα, ανήκει και η Κνίδος.20

3. Χρονολογία ίδρυσης των αποικιών

Η χρονολόγηση του αποικισμού της Μικράς Ασίας είναι ένα ζήτημα με πολλές δυσκολίες και μεγάλη αβεβαιότητα.

Σύμφωνα με την παράδοση, η εξόρμηση των Δωριέων προς τα νησιά του νότιου Αιγαίου και τη μικρασιατική ακτή πραγματοποιήθηκε μετά την ήττα τους από τον Αθηναίο βασιλιά Κόδρο και συνεπώς ταυτόχρονα με τον ιωνικό αποικισμό.21 Η παραδοσιακή χρονολόγηση του ιωνικού αποικισμού, όπως συνάγεται από τις πηγές, τοποθετείται στον 11ο αι. π.Χ.22

Όταν οι πρεσβευτές της Αλικαρνασσού στη Ρώμη το 27 μ.Χ. διατείνονται ότι η πόλη τους υπάρχει για 1.200 χρόνια, δηλαδή περίπου από το 1175 π.Χ., χωρίς να έχει υποφέρει ποτέ από σεισμό, το κάνουν για να εντυπωσιάσουν τη σύγκλητο, αφού η τόσο υψηλή χρονολόγηση δεν υποστηρίζεται αρχαιολογικά και είναι πολύ πιθανόν να βασίστηκε σε ένα χρονολογικό σύστημα συνδεδεμένο με τα Τρωικά.23

Η σύγχρονη έρευνα δεν έχει καταλήξει σε μια ομόφωνα αποδεκτή χρονολόγηση του αποικισμού του Αιγαίου και της Μικράς Ασίας από τους Ίωνες, τους Αιολείς και τους Δωριείς. Έχουν προταθεί διάφορες χρονολογίες που κυμαίνονται μεταξύ του 12ου και του 8ου αι. π.Χ. καλύπτοντας όλο το διάστημα της Πρώιμης εποχής του Σιδήρου.

Πιο συγκεκριμένα, για την ίδρυση των δωρικών αποικιών της Μικράς Ασίας ο J. Berard προτείνει μια χρονολόγηση στο τέλος του 12ου αι. π.Χ.24 Μια μερίδα ερευνητών χρονολογεί το δωρικό αποικισμό στο 10ο αι. π.Χ.,25 ενώ σύμφωνα με μια τρίτη άποψη, η κύρια εξόρμηση των Δωριέων προς τα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου τοποθετείται χρονικά τον 8ο αι. π.Χ.26

Στην Αλικαρνασσό λόγω της συνεχούς κατοίκησης δε διασώθηκαν οικοδομικά λείψανα από την περίοδο της πρώιμης εγκατάστασης. Ακόμη και τα πρωιμότερα κινητά ευρήματα δεν μπορούν να χρονολογηθούν νωρίτερα από τον 8ο αι. π.Χ.27 Αυτό όμως δε σημαίνει ότι η εγκατάσταση δεν μπορεί να είναι παλαιότερη της εποχής αυτής.

Το ίδιο ελλιπή είναι τα αρχαιολογικά δεδομένα σχετικά με τη χρονολογία ιδρύσεως της Κνίδου. Στην περίπτωση μάλιστα της δωρικής αυτής αποικίας υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις αναφορικά με τη θέση στην οποία ιδρύθηκε.

Σύμφωνα με μία θεωρία η πρώτη εγκατάσταση έγινε στη νότια ακτή της χερσονήσου και παρέμεινε στη θέση αυτή ως και το τέλος του 5ου αι. π.Χ., οπότε και επανιδρύθηκε στο Tekir, στην άκρη της χερσονήσου. Η απουσία αρχαιολογικών καταλοίπων στο Tekir πρωιμότερων του 4ου αι. π.Χ. αποτέλεσε το μοναδικό επιχείρημα των υποστηρικτών της άποψης αυτής. Νεότερες όμως ανασκαφικές έρευνες στη θέση αυτή έφεραν στο φως ευρήματα που χρονολογούνται από τον 7ο αι. π.Χ. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την απουσία οποιασδήποτε αναφοράς στις αρχαίες πηγές για μετεγκατάσταση της Κνίδου, αποτελεί το επιχείρημα αυτών που υποστηρίζουν ότι η Κνίδος ιδρύθηκε από την αρχή στο Tekir, στην άκρη της χερσονήσου.28

Η απουσία αρχαιολογικών καταλοίπων από την εποχή πριν από τον 7ο αι. π.Χ. καθιστά δύσκολη την ακριβή χρονολόγηση της πρώιμης σπαρτιατικής εγκατάστασης στην Κνίδο.

Σύμφωνα με μία νεότερη θεωρία, η Κνίδος ιδρύθηκε μόλις τον 8ο αι. π.Χ. Στην εποχή αυτή (και όχι νωρίτερα) τοποθετείται η εξάπλωση των Σπαρτιατών στο Αιγαίο με βάση τις αρχαιολογικές έρευνες στη Θήρα.29 Συνεπώς, ο Τάρας δεν είναι η μοναδική, αλλά ίσως είναι η τελευταία αποικία από αυτές που ίδρυσε η Σπάρτη κατά τη διάρκεια του 8ου αι. π.Χ. Σε αντίθεση με την Κόρινθο που άρχισε τον αποικισμό γύρω στο 730 π.Χ., η Σπάρτη είχε ήδη ως τότε ιδρύσει όλες τις αποικίες της στο χώρο της Μεσογείου, συμπεριλαμβανομένης της μικρασιατικής Κνίδου.

4. Χαρακτήρας δωρικών αποικιών Μικράς Ασίας

Στο ερώτημα αν η εγκατάσταση των Δωριέων στις ακτές της Μικράς Ασίας έγινε με τρόπο ειρηνικό ή όχι υπάρχουν αποκλίνουσες απαντήσεις. Ανεξάρτητα όμως από το αν υπήρξε αντίσταση ή όχι από τους Κάρες, το ντόπιο πληθυσμό της νοτιοδυτικής Μικράς Ασίας, η ειρηνική συμβίωση εποικιστών και αυτοχθόνων στα μετέπειτα χρόνια είναι αδιαμφισβήτητη.

Η επιλογή των θέσεων της Κνίδου και της Αλικαρνασσού έγινε με κριτήριο την εκμετάλλευση καλλιεργήσιμης γης, αλλά και τη διασφάλιση της προστασίας και της απομόνωσης από τη βαρβαρική ενδοχώρα. Οι δωρικές αποικίες υπήρξαν αγροτικές εγκαταστάσεις και όχι εμπορικοί ναύσταθμοι.30 Σε αντίθεση με τις ιωνικές αποικίες, υιοθέτησαν τον οργανωμένο αστικό βίο μόλις στο τέλος του 5ου αι. π.Χ., μετά την ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό πόλεμο.

Οι άποικοι μετέφεραν στις νέες πατρίδες τους τη γλωσσική τους διάλεκτο, τα ήθη και τα έθιμά τους, τη λατρευτική τους παράδοση. Κέντρο των δωρικών κοινοτήτων της Ρόδου, της Κω και της Καρίας ήταν το ιερό του Τριοπίου Απόλλωνα στη χερσόνησο της Κνίδου, η θέση του οποίου δεν έχει εντοπιστεί με βεβαιότητα.31

Ο Ηρόδοτος παραδίδει την εκδίωξη της Αλικαρνασσού από τη δωρική αυτή ένωση λόγω ασέβειας.32 Τα πραγματικά όμως αίτια πρέπει να αναζητηθούν στο γεγονός ότι η γλώσσα και ο πολιτισμός της πόλης αυτής ήταν ήδη από τον 5ο αι. π.Χ. αμιγώς ιωνικά.

Ο ρόλος των ελληνικών εγκαταστάσεων της Πρώιμης εποχής του Σιδήρου στα παράλια της Μικράς Ασίας υπήρξε καταλυτικός για τις μετέπειτα εξελίξεις στο Αιγαίο. Άμεσο πάντως αποτέλεσμα της ίδρυσής τους τους ήταν η μεταβολή του Αιγαίου σε ελληνική «λίμνη».33

Το πρώτο ρεύμα εξάπλωσης προς το Αιγαίο και τις ακτές της Μικράς Ασίας προετοίμασε το έδαφος για να τολμήσουν οι Έλληνες στον επόμενο αποικισμό των Αρχαϊκών χρόνων να ιδρύσουν αποικίες σε πολύ πιο μακρινές αποστάσεις από τη μητροπολιτική χώρα.

5. Κριτική προσέγγιση του αποικισμού

Υπάρχει μια βασική διαφορά μεταξύ των σύγχρονων ιστορικών και αυτών της Αρχαιότητας στο πώς αντιλαμβάνονται τον ελληνικό αποικισμό.34 Η ιστορική έρευνα κάνει διάκριση ανάμεσα σε δύο φαινόμενα: πρώτον, τις εξορμήσεις των Ιώνων, Αιολέων και Δωριέων κατά την Πρώιμη εποχή του Σιδήρου, που οδήγησαν στον εποικισμό του Αιγαίου και της Μικράς Ασίας, και δεύτερον, τη μεγάλη αποικιακή εξάπλωση που ξεκίνησε στο β΄ μισό του 8ου αι. π.Χ. και είχε ως αποτέλεσμα την ίδρυση ελληνικών αποικιών σε όλο το χώρο της Μεσογείου. Αντίθετα, για τους αρχαίους Έλληνες η ίδρυση των αποικιών πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο μιας και μόνο συνεχούς διαδικασίας, κατά την οποία πρώτα εποικίστηκαν τα νησιά του Αιγαίου και οι ακτές της Μικράς Ασίας και στη συνέχεια ιδρύθηκαν οι απομακρυσμένες πόλεις στο δυτικό μεσογειακό χώρο.

Η συγχώνευση των δύο διαφορετικών ελληνικών εξορμήσεων από τους αρχαίους συγγραφείς έχει αντίκτυπο και σε γλωσσικό επίπεδο. Στις αρχαίες πηγές χρησιμοποιείται για τις εγκαταστάσεις της Πρώιμης εποχής του Σιδήρου η ίδια ορολογία (αποικία, οικιστής, μητρόπολη) όπως για τις αποικίες των επόμενων αιώνων. Στη σύγχρονη έρευνα πολλές φορές προτιμάται ο όρος μετανάστευση ή μετακίνηση αντί αποικισμού για το πρώτο ρεύμα εξάπλωσης των τριών ελληνικών φύλων. Πρόκειται στην ουσία για την τελευταία φάση της εγκατάστασης των Ελλήνων στο χώρο του Αιγαίου που πραγματοποιήθηκε χωρίς οργάνωση35 και δεν μπορεί να συγκριθεί με τον οργανωμένο αποικισμό των αρχαϊκών χρόνων (μέσα 8ου-μέσα 6ου αι. π.Χ.).

1. Για την πορεία της υπερπόντιας δωρικής εξάπλωσης: Cook, J.M., The Greeks in Ionia and the East (London 1962), σελ. 29· Hammond, N.G.L., Migrations and Invasions in Greece and adjacent areas (1976), σελ. 151, χάρτης αρ. 25. ΙΕΕ Β (1971), σελ. 26, χάρτη στη σελ. 27· Boruchovic,V. G., “Die ägäische Kolonisation”, Klio 70 (1988), σελ. 126.

2. Στράβ. 14.2.6.

3. Βασιλικού, Ντ., Ο μυκηναϊκός πολιτισμός (Aθήνα 1995), σελ. 388.

4. Για την παρουσία υπομυκηναϊκής και πρωτογεωμετρικής κεραμικής σε τάφους στην περιοχή της Αλικαρνασσού: Desborough, V.R., The Greek Dark Ages (London 1972 ), σελ. 180-184· Schachermeyer, F., “Griechenland im Zeitalter der Wanderungen”, Ägäische Frühzeit 4 (Wien 1980), σελ. 340-343· Vanschoonwinkel, J., L΄egée et la mediterranée a la fin du deuxième millenaire (Louvain-La- Neuve 1991), σελ. 166-167· Lemos, I. S., The Protogeometric Aegean (Oxford 2002), σελ. 212· Coldstream, J.N., Geometric Greece (London 2003)², σελ. 258.

5. Στράβ. 14.2.16· Παυσ. 2.30.9, 32.6.

6. Ηρ. 7.99.3

7. Στεφ. Βυζ. βλ. λ. «Αλικαρνασσός». Τον Άνθη από την Τροιζήνα παραδίδει ως οικιστή και ο Στράβ. 14.2.16.

8. Διόδ. Σ. 5.53 κ.ε.

9. Βιτρ., De arch. 2.8.12. Αργειακή αποικία τη θεωρεί ο Πομπήιος Μέλας 1.16.3.

10.  CIG 2655. Για τις σχέσεις Αλικαρνασσού και Τροιζήνας βλ. Jameson, M.H., “Troizen and Halikarnassos in the Hellenistic Era”, Isager, S. – Pedersen, P. (επιμ.), The Salmakis Inscription and Hellenistic Halikarnassos. Halicarnassian Studies 4 (2004), σελ. 93-107.

11. Ηρ. 1.174.2-3. Hansen, M.H. – Nielsen, T.H. (επιμ.), An Inventory of Archaic and Classical Poleis (Oxford 2004), βλ. λ. “Knidos” (P. Flensted-Jensen), σελ. 1123.

12. Στράβ. 14.2.6.

13. Malkin, I., Myth and Territory in the Spartan Mediterranean (Cambridge 1994), σελ. 81, σημ. 46· Malkin, I., “Categories of early Greek Colonization: The Dorian Aegean” στο Il dinamismo della colonizzazione greca. Atti della tavola rotonda Espanzione e colonizzazione greca di eta arcaica, Venezia 1995 (Napoli 1997), σελ. 34, σημ. 46.

14. Ηρ. 4.164.2.

15. IG XII 3.322.

16. Malkin, I., Myth and Territory in the Spartan Mediterranean (Cambridge 1994), σελ. 81, σημ. 46· Malkin, I.,“Categories of early Greek Colonization: The Dorian Aegean” στο Il dinamismo della colonizzazione greca. Atti della tavola rotonda Espanzione e colonizzazione greca di eta arcaica, Venezia 1995 (Napoli 1997), σημ. 47.

17. Malkin, I.,“Categories of early Greek Colonization: The Dorian Aegean” στο Il dinamismo della colonizzazione greca. Atti della tavola rotonda Espanzione e colonizzazione greca di eta arcaica, Venezia 1995 (Napoli 1997), σελ. 35.

18. Ηρ. 3.138.2-3.

19. Διόδ. Σ. 5 53.2-3. Για διαφορετική ερμηνεία του αποσπάσματος βλ. CAH II 2 (1975)³, σελ. 791 (J.M. Cook).

20. Malkin, Ι. Myth and Territory in the Spartan Mediterranean (Cambridge 1994), σελ. 81.

21. CAH II 2 (1975)³, σελ. 791 (J.M. Cook).

22. Der Neue Pauly 6 (1999), σελ. 648 βλ. λ. “Kolonisation” (S. Deger-Jalkotzy).

23. Bean, G.E. – Cook, J. M., “The Halicarnassus Peninsula”, BSA 50 (1955), σελ. 95, σημ. 66.

24. Berard, J., L΄expansion et la colonisation greques jusqu΄aux guerres médiques (Paris 1960), σελ. 47.

25. Boruchovic, V.G., “Die ägäische Kolonisation”, Klio 70 (1988), σελ. 127· Oliva, P., “Kolonisation und Entstehung der Polis”, Will, W. – Heinrichs, J. (επιμ.), Zu Alexander d. Gr. Festschrift G. Wirth (1987), σελ. 1102.

26. I. Malkin., “Categories of early Greek Colonization: The Dorian Aegean” στο Il dinamismo della colonizzazione greca. Atti della tavola rotonda Espanzione e colonizzazione greca di eta arcaica, Venezia 1995 (Napoli 1997), σελ. 32, σημ. 31 με παλαιότερη βιβλιογραφία.

27. CAH II 2 (1975)³, σελ. 792 (J.R. Cook).

28. Για τη σχετική βιβλιογραφία βλ. Hansen, M.H. – Nielsen, T.H. (επιμ.), An Inventory of Archaic and Classical Poleis (Oxford 2004), σελ. 1123, βλ. λ. “Knidos” (P. Flensted-Jensen).

29. Malkin., I. , “Categories of early Greek Colonization: The Dorian Aegean” στο Il dinamismo della colonizzazione greca. Atti della tavola rotonda Espanzione e colonizzazione greca di eta arcaica, Venezia 1995 (Napoli 1997), σελ. 32.

30. Αναλυτικά για το χαρακτήρα των δωρικών αποικιών βλ. Blumenthal, E., Die altgriechische Siedlungskolonisation im Mittelmeerraum (Tübingen 1963), σελ. 97-98.

31. Αναλυτική βιβλιογραφία για τις προτάσεις ταύτισης του ιερού: Hansen, M.H. – Nielsen, T.H. (επιμ.), An Inventory of Archaic and Classical Poleis (Oxford 2004), σελ. 1124, βλ. λ. “Knidos” (P. Flensted-Jensen).

32. Ηρ. 1.144.

33. Thomas, C.G. – Conant, C., From Citadel to City State (Bloomington 1999), σελ.79.

34. Miller, T., Die griechische Kolonisation im Spiegel literarischer Zeugnisse (Tübingen 1997), σελ. 12-14.

35. Την αντίθετη άποψη για ύπαρξη οργάνωσης υποστηρίζουν οι Thomas C.G. – Conant, C., From Citadel to City State (Bloomington 1999), σελ. 79.
     
 
 
 
 
 

Δελτίο λήμματος
 
press image to open photo library
 

>>>
 
 
 
 
 
 

copyright © 2008, ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Το έργο Μεγάλη Δικτυακή «Εγκυκλοπαίδεια Ελληνικού Πολιτισμού» - Μέρος Α΄ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.

Το έργο ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.