1. Ελληνικός Τύπος στα βουλγαρικά παράλια της Μαύρης Θάλασσας

Πριν από την ίδρυση του βουλγαρικού κράτους και τη δημιουργία της αυτόνομης επαρχίας της Ανατολικής Ρωμυλίας (1878) δεν είχαν εκδοθεί ελληνικές εφημερίδες ή περιοδικά στις ελληνικές κοινότητες της σημερινής Βουλγαρίας. Στον «Οργανικό νόμο της Ανατολικής Ρωμυλίας» κατοχυρωνόταν η ελευθερία του Τύπου και έτσι αναπτύχθηκε αξιόλογη εκδοτική δραστηριότητα σε αυτή την επαρχία κατά τη σύντομη περίοδο μέχρι την προσάρτησή της στη Βουλγαρία (1878-1885). Οι περισσότερες εφημερίδες και τα περιοδικά που κυκλοφόρησαν ήταν βουλγαρικά, εκδόθηκαν όμως και αρκετές ελληνικές εφημερίδες και περιοδικά στη Φιλιππούπολη, τη Βάρνα και τον Πύργο (Μπουργκάς) από το 1878 έως το 1906.

Οι ελληνικές πηγές δίνουν αποσπασματικές πληροφορίες για τον ελληνικό Τύπο στη Βουλγαρία, ενώ περισσότερα στοιχεία, αν και όχι πάντα ακριβή, βρίσκουμε στο βιβλιογραφικό οδηγό του D. Ivanchev, Balgarski periodichen pechat 1844-1944. Anotiran bibliografski ukazatel (Ο βουλγαρικός περιοδικός τύπος 1844-1944. Βιβλιογραφία), Σόφια 1969.¹

Στα τέλη του 19ου αιώνα εκδίδονται εφτά εφημερίδες και περιοδικά στη Βάρνα και δύο στον Πύργο. Δεν έχουμε ακριβή χρονολογικά πλαίσια για όλα τα έντυπα καθώς δεν έχουν σωθεί πλήρη σώματα παρά μόνο του περιοδικού Πανδαισία (1898-1900). Για τις υπόλοιπες εφημερίδες μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για την αρχή της έκδοσής τους αλλά όχι για το τέλος. Στη Βάρνα κυκλοφόρησαν οι εφημερίδες Οδησσός, Εύξεινος, Ανεξαρτησία, Ο Αμερόληπτος, Τηλέγραφος, Φωνή και το περιοδικό Πανδαισία, ενώ στον Πύργο το Βήμα και ο Θεατής.

2. Βάρνα

1) Οδησσός. Εκδιδομένη κατά Σάββατον. Διευθυντής και εκδότης Αναστ. Αθανασιάδης. Συντάκτης Β.Ν. Γουναρόπουλος. Έτος Α΄, αρ. 18, Βάρνα 11/5/1891.²

Μετά το φύλλο της 4/9/1891 η εφημερίδα τυπωνόταν στο ιδιόκτητο τυπογραφείο της – το «Διεθνές τυπογραφείον Οδησσού», στο οποίο εκδόθηκαν και βιβλία, όπως το έργο του Ιωάννη Νικολάου Η Οδησσός (Βάρνα) υπ’ αρχαιολογικήν και ιστορικήν έποψιν (Βάρνα 1894).

Μετά τις 10 Αυγούστου 1891 ο Χαράλαμπος Α. Λαμπρίδης αντικατέστησε τον Αθανασιάδη στη θέση του εκδότη και διευθυντή. Ο Β.Ν. Γουναρόπουλος συνέχισε ως υπεύθυνος συντάκτης και η εφημερίδα εκδιδόταν δύο φορές την εβδομάδα. Από τις 17 Ιανουαρίου 1892 ο Λαμπρίδης έγινε διευθυντής και μόνος συντάκτης, ενώ η έκδοση γινόταν τρεις φορές την εβδομάδα. Τον Ιανουάριο του 1894 έγιναν νέες αλλαγές – ο Λαμπρίδης παρέμεινε διευθυντής και αρχισυντάκτης και ο Σ.Γ. Σκαναβής έγινε συνιδιοκτήτης και συντάκτης. Η εφημερίδα απέκτησε μεγαλύτερο σχήμα και προανήγγειλε ως προσφορά την κυκλοφορία της λογοτεχνικής «Ανθολογίας της Οδησσού», δηλαδή 36 ένθετων με 32 σελίδες το καθένα. Δυστυχώς δεν έχει σωθεί κανένα από αυτά τα ένθετα.³

Μετά το φύλλο της 3/7/1894, ο Χ.Α. Λαμπρίδης εμφανίζεται ως μόνος ιδιοκτήτης και συντάκτης. Ο Σ.Γ. Σκαναβής εγκαταστάθηκε στη Φιλιππούπολη, όπου τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους άρχισε να εκδίδει την εφημερίδα Μηνύτωρ του Αίμου ως το 1896. Στη συνέχεια μετέφερε την εκδοτική του δραστηριότητα στον Πύργο, όπου κυκλοφόρησε την εφημερίδα Το Βήμα.

Δεν είναι βέβαιο πότε σταμάτησε η έκδοση της Οδησσού· σύμφωνα με πληροφορίες η κυκλοφορία της δεν ήταν κανονική ως το τέλος του 1894.⁴

2) Εύξεινος. Εφημερίς πολιτική, φιλολογική και εμπορική εκδιδομένη άπαξ της εβδομάδος. Διευθυντής Αναστ. Αθανασιάδης. Υπεύθ. Συντάκτης και εκδότης Β.Ν. Γουναρόπουλος. Έτος Α', αρ. 1, Βάρνα 30/3/1894.⁵

Ο διευθυντής του Ευξείνου Αναστάσιος Αθανασιάδης και ο συντάκτης Β.Ν. Γουναρόπουλος ήταν προηγουμένως εκδότες της Οδησσού. Η εφημερίδα Εύξεινος ερχόταν συχνά σε αντιπαράθεση με την Οδησσό, συχνά σε προσωπικό επίπεδο, ιδιαίτερα όταν συντάκτης της ήταν ο Σκαναβής.⁶ Ο Β.Ν. Γουναρόπουλος, μουσικός και διευθυντής του Φιλαρμονικού Ομίλου της Βάρνας, διέκοψε τη συνεργασία του με την εφημερίδα τον Απρίλιο του 1894 διότι εγκαταστάθηκε στην Αθήνα «για να ολοκληρώσει τις μουσικές του σπουδές».⁷ Στη συνέχεια, διευθυντής και αρχισυντάκτης ανέλαβε ο Αθανασιάδης. Στο φύλλο της 25ης Φεβρουαρίου 1896 εμφανίζεται ως εκδότης ο Αριστόδημος Χατζηπέτρου, μέλος της δημογεροντίας και διακεκριμένη προσωπικότητα της ελληνικής κοινότητας της πόλης.

Το τελευταίο φύλλο της εφημερίδας που σώζεται χρονολογείται στις 25/9/1896· δεν είναι γνωστό πότε σταμάτησε η έκδοσή της.

3) Ανεξαρτησία. Η εφημερίδα αυτή εκδιδόταν δύο φορές την εβδομάδα από τον Τ. Παράσχο το 1897. Δεν σώζονται φύλλα της σε καμία βιβλιοθήκη και οι πληροφορίες για την ύπαρξή της προέρχονται μόνο από τον βουλγαρικό Τύπο της εποχής.⁸

4) ΟΑμερόληπτος. Εφημερίς πολιτική, εμπορική, φιλολογική και κοινωνική εκδιδομένη Τετάρτη και Σάββατον. Διευθυντής και συντάκτης: Α.Δ. Οικονομίδης. Υπεύθυνος: Δρ Β.Δ. Παράσχος. Έτος Α', αρ. 1. Βάρνα 19/5/1899. Σώζονται μόνο τέσσερα φύλλα (έως 29/5/1899) και δεν είναι γνωστό πότε σταμάτησε η κυκλοφορία της.⁹

Ο Αμερόληπτος ακολουθούσε καθαρά φιλοτουρκική και αντιρωσική γραμμή στην πολιτική του στάση, θεωρώντας ότι στηρίζει τα αληθινά συμφέροντα των Ελλήνων της Βουλγαρίας.

Ο υπεύθυνος για την εφημερίδα Δρ Β.Ν. Παράσχος ήταν γνωστός δικηγόρος και διακεκριμένο μέλος της ελληνικής κοινότητας. Στο τρίτο φύλλο (27/5/1899) αναφέρεται το όνομα του Γ. Βασιλειάδη ως υπεύθυνου συντάκτη. Όπως φαίνεται, ο Παράσχος απομακρύνθηκε από τη θέση του ύστερα από έντονες αντιδράσεις τόσο των Βουλγάρων όσο και των Ελλήνων της πόλης κατά της φιλοτουρκικής γραμμής της εφημερίδας.¹⁰

5) Οδησσός-Εύξεινος. Η ύπαρξη αυτής της εφημερίδας καταγράφεται μόνο από τον D. Ivanchev, που αναφέρει ότι τυπωνόταν στο «Διεθνές Τυπογραφείο» της Οδησσού το 1897, και από τον I. Bliznakov, ο οποίος σημειώνει ότι εκδιδόταν από το 1893 έως το 1897. Καθώς και ο D. Ivanchev και ο I. Bliznakov δεν είχαν δει οι ίδιοι την εφημερίδα αλλά βασίζονταν σε στοιχεία του βουλγαρικού Τύπου της εποχής, μπορούμε να υποθέσουμε ότι πρόκειται για σύγχυση των τίτλων της Οδησσού και του Ευξείνου, που κυκλοφορούσαν χωριστά την ίδια περίοδο.

6) Τηλέγραφος. Σύμφωνα με τον D. Ivanchev και τον I. Bliznakov, από τους οποίους προέρχεται η μοναδική αναφορά στην ύπαρξή της, η εφημερίδα αυτή κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 1881 από τον N.S. Cholakov, με κείμενα παράλληλα σε ελληνικά και βουλγαρικά.¹¹

7) Πανδαισία. Ηθικόν, κοινωνικόν και εγκυκλοπαιδικόν φύλλον εκδιδόμενον τρις κατά μήνα τη συνεργασία πολλών εκπροσώπων διαφόρων κλάδων της επιστήμης. Υπό Δ. Χ[ατζ]η Δανιήλ, Διδάκτορος της Φιλοσοφίας και προλύτου της Θεολογίας. Έτος Α', αρ. 1, Βάρνα, 10/1/1898.¹²

Από το 1899 κυκλοφορούσε δύο φορές το μήνα.

Ο Χατζηδανιήλ είχε δημοσιεύσει πραγματείες θεολογικού και φιλοσοφικού περιεχομένου σε χωριστούς τόμους.¹³ Στο φύλλο της 15ης Δεκεμβρίου 1900 ανακοινώνεται ότι η Πανδαισία από το φύλλο της 6ης Ιανουαρίου θα γίνει πολιτικό, κοινωνικό και φιλολογικό εβδομαδιαίο φύλλο. Έτσι η εφημερίδα Φωνή εμφανίζεται ως συνέχειά της.

8) Φωνή. Εφημερίς πολιτική, εμπορική και κοινωνική εκδιδομένη κατά Σάββατον υπό Δ. Χ[ατζ]η Δανιήλ, Περίοδος Β', Έτος Δ', αρ. 1, Βάρνα 27/1/1901.¹⁴

Το τελευταίο φύλλο που σώζεται είναι της 9ης Ιουλίου 1901, ενώ δεν είναι γνωστό πότε διεκόπη η κυκλοφορία της.

3. Πύργος (Μπουργκάς)

1) Το Βήμα. Εκδίδεται εν Πύργω Τρίτην και Παρασκευήν. Διευθυντής και ιδιοκτήτης Γ. Σκαναβής. Περίοδος Α', αρ. 147, Βάρνα, 20/11/1896. Περίοδος Β', έτος Α', αρ. 147.¹⁵

Η εφημερίδα εμφανίζεται ως συνέχεια της εφημερίδας Ο Μηνύτωρ του Αίμου που εκδιδόταν από τον Σκαναβή στη Φιλιππούπολη, γι’ αυτό και η αρίθμηση των φύλλων της αρχίζει από τον αριθμό 147. Συνιδιοκτήτης της ήταν ο Νικόλαος Γ. Νικολαΐδης.

Στο φύλλο της 26ης Ιανουαρίου ανακοινώνεται ότι το Βήμα απέκτησε ιδιόκτητο τυπογραφείο. Συχνά άλλαζε το μέγεθος και το σχήμα του – αρχικά κυκλοφορούσε σε μικρό σχήμα και για ένα διάστημα έγινε ημερήσιο. Κατά τη διάρκεια του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897 δημοσίευε νέα από το μέτωπο, ανταποκρίσεις από την Ελλάδα και εξωτερικές ειδήσεις, δείχνοντας το ενδιαφέρον των Ελλήνων του Πύργου για τις εξελίξεις στην Ελλάδα.

Μετά το φύλλο της 7ης Ιουνίου 1897 οι συντάκτες του αλλάζουν συχνά· Γρ. Παπαδόπουλος, Γρ. Αναστασιάδης, Μ. Βαζόλης. Από το φύλλο της 14ης Αυγούστου ο Σκαναβής εμφανίζεται ως μόνος διευθυντής και συντάκτης του. Το τελευταίο φύλλο που σώζεται είναι της 4ης Ιανουαρίου 1898. Δε γνωρίζουμε πότε διέκοψε την κυκλοφορία του.

2) Θεατής. Εβδομαδιαία εφημερίδα με εκδότη, διευθυντή και αρχισυντάκτη τον Γ. Γοργία. Κυκλοφορούσε από τις 31 Μαρτίου έως τις 22 Ιουλίου 1899.

Μαρτυρίες για την ύπαρξή της βρίσκουμε στον Αμερόληπτο, ενώ ο D. Ivanchev σημειώνει ότι κυκλοφορούσε με παράλληλα ελληνικά, γαλλικά και βουλγαρικά κείμενα.¹⁶

4. Η δομή των ελληνικών εφημερίδων

Όλες οι εφημερίδες κυκλοφορούσαν σε σχήμα σύγχρονων εφημερίδων, με τέσσερις σελίδες που είχαν τέσσερις, έξι ή οκτώ στήλες η καθεμία. Μόνο η Πανδαισία είχε σχήμα περιοδικού. Στην πρώτη σελίδα συνήθως έμπαινε κύριο άρθρο, αν και δεν υπήρχε σε όλες τις εφημερίδες, το οποίο σχολίαζε εσωτερικά ή εξωτερικά ζητήματα, ή και ζητήματα της κοινότητας. Η στάση των συντακτών απέναντι στην πολιτική της βουλγαρικής κυβέρνησης και του Βούλγαρου ηγεμόνα είναι πολύ προσεκτική, ενώ αποφεύγουν να παρουσιάσουν αρνητική εικόνα για τους Βούλγαρους. Δημοσιεύονται εξωτερικές ειδήσεις, συνήθως ανταποκρίσεις του πρακτορείου «Χαβάς» και ανταποκρίσεις από την Ελλάδα. Σε όλες τις ελληνικές εφημερίδες της Βουλγαρίας υπάρχουν αναδημοσιεύσεις από αθηναϊκές εφημερίδες και τουλάχιστον μία στήλη είναι αφιερωμένη σε ειδήσεις από την Ελλάδα. Είναι προφανές το ενδιαφέρον των Ελλήνων της Βουλγαρίας για τις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα αλλά και στις περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όπου ζούσαν Έλληνες, όπως στη Μακεδονία και τη Θράκη.

Στην πρώτη και τη δεύτερη σελίδα υπάρχουν συνήθως εσωτερικές ειδήσεις· νέα για τον ηγεμόνα και την οικογένειά του, κοινοβουλευτικές ειδήσεις, αναφορές στην πολιτική της κυβέρνησης και της αντιπολίτευσης κ.ά. Γίνονται εκτενείς αναφορές σε διαγγέλματα του ηγεμόνα, κυβερνητικές αποφάσεις και νομοθετικές διατάξεις, η κριτική όμως είναι πάντα προσεκτική και συγκρατημένη, ιδιαίτερα σε θέματα που αφορούν την ελληνική κοινότητα.

Στην τρίτη και την τέταρτη σελίδα δημοσιεύονται τοπικά και κοινοτικά νέα· για τη δράση των ελληνικών κοινοτήτων, των ελληνικών σχολείων και συλλόγων, τις εκλογές των μελών της δημογεροντίας, τις θεατρικές παραστάσεις, τους χορούς και για κάθε είδους εκδηλώσεις, καθώς και κοινωνικά νέα (γάμοι, αρραβώνες, κηδείες, αποφοιτήσεις νέων από πανεπιστήμια κ.ά.). Οι ειδήσεις αυτές δεν προέρχονται μόνο από την πόλη όπου εκδίδεται η εφημερίδα, αλλά και από άλλες ελληνικές κοινότητες της χώρας, ενώ δημοσιεύονται και επιστολές αναγνωστών για διάφορα θέματα. Συχνά δημοσιεύονται σε συνέχειες διάφορες πραγματείες φιλοσοφικού, λογοτεχνικού και αρχαιολογικού περιεχομένου –όπως του Ιωάννη Νικολάου για τις αρχαιότητες της Βάρνας στην Οδησσό– ή μεταφρασμένα λογοτεχνικά έργα. Στην τελευταία σελίδα δημοσιεύονται συνήθως διαφημίσεις για διάφορα προϊόντα και υπηρεσίες.

Οι εφημερίδες αποτελούν πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την κοινωνική, πολιτική, οικονομική και πολιτιστική δραστηριότητα των Ελλήνων της Βουλγαρίας, καθώς και για το καθεστώς των ελληνικών κοινοτήτων στο πλαίσιο του νεοσύστατου βουλγαρικού κράτους.