Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Ιστορικό πλαίσιο

Τα αίτια της σύγκρουσης του ρωμαϊκού κράτους με τους πειρατές είναι άμεσα συνδεδεμένα με το γενικότερο κοινωνικό φαινόμενο της πειρατείας στη Μεσόγειο.

Αν και οι πειρατές ανήκαν σε διαφορετικές εθνικότητες, αυτοαποκαλούνταν «πειρατές της Κιλικίας», γιατί τα παράλια της Κιλικίας Τραχείας ήταν η σημαντικότερη βάση τους. Οι απόκρημνες ακτές της περιοχής αποτελούσαν ιδανικό καταφύγιο, ενώ ο έλεγχός τους από την τοπική εξουσία ήταν σχεδόν ανύπαρκτος. Ο στρατός των πόλεων της Λυκίας και της Παμφυλίας καθώς και η ρωμαϊκή φρουρά της Κιλικίας (περίπου από το 102 π.Χ.) ήταν ανεπαρκείς, όπως και ο έλεγχος από το βασίλειο της Αρμενίας (1ος αι. π.Χ.) και το βασίλειο των Σελευκιδών (4ος-2ος αι. π.Χ.), στα οποία συμπεριλαμβανόταν η περιοχή κατά καιρούς. Παράλληλα, στην ορεινή ενδοχώρα υπήρχαν οχυρά στα οποία διέμεναν οι οικογένειες των πειρατών και οι ίδιοι, σε περίπτωση κινδύνου, ενώ από τα δάση της περιοχής προμηθεύονταν ξυλεία για την κατασκευή των πλοίων τους.¹ Με το πέρασμα του χρόνου και την ανοχή και αδιαφορία της ρωμαϊκής Συγκλήτου, η δράση των πειρατών της Κιλικίας επεκτάθηκε σε όλη τη Μεσόγειο. Η δύναμή τους μεγάλωσε τόσο ώστε όχι μόνο διέκοψαν ουσιαστικά το θαλάσσιο εμπόριο και τις επικοινωνίες, αλλά και εξελίχθηκαν σε πολιτικοστρατιωτική δύναμη με την οποία συμμαχούσαν ηγέτες όπως ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ και ο Σερτώριος. Αν και το ρωμαϊκό κράτος αρχικά τους ανεχόταν, όταν διακυβεύθηκαν τα συμφέροντά του, πήρε τα απαραίτητα μέτρα για την οριστική εξόντωσή τους.

2. Η αντιμετώπιση της πειρατείας

Προς το τέλος του 2ου αι. π.Χ., η αντιμετώπιση της πειρατείας δε φαίνεται να αποτελούσε προτεραιότητα για το ρωμαϊκό κράτος. Ο αντικειμενικός σκοπός της εκστρατείας του Ρωμαίου ανθύπατου Μ. Αντώνιου, του επονομαζόμενου «Ρήτορα», εναντίον των πειρατών της Κιλικίας (102 π.Χ.) ίσως ήταν η σύναψη συμφωνίας με τον πειρατή Νικομήδη, ώστε να μην απαγάγουν οι πειρατές Ρωμαίους πολίτες και κατοίκους των ρωμαϊκών επαρχιών.² Ο νόμος κατά της πειρατείας, σύμφωνα με τον οποίο όλα τα κράτη της Μικράς Ασίας καλούνταν να ενώσουν τις δυνάμεις τους ενάντια στους πειρατές, εκδόθηκε από τη Σύγκλητο το 100-99 π.Χ.

Τη χρονική περίοδο 87-80 π.Χ., οι πειρατές της Κιλικίας βοήθησαν το Ρωμαίο στρατιωτικό Σερτώριο, ο οποίος είχε αυτοεξοριστεί στη Μαυριτανία για να ξεφύγει από το Σύλλα και τη Σύγκλητο, ενώ το 84 π.Χ. λεηλάτησαν την Ιασό, τη Σάμο, τις Κλαζομενές και τη Σαμοθράκη.³ Αξίζει να σημειωθεί ότι, αν και οι επιχειρήσεις των πειρατών στην Κιλικία πιθανόν άρχισαν με την παρότρυνση του Διόδοτου Τρύφωνα,⁴ ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ ίσως ήταν αυτός που οργάνωσε τους πειρατές σε τακτικό στόλο, μια προσπάθεια που ξεκίνησε στις αρχές του Α΄ Μιθριδατικού πολέμου (90-85 π.Χ.).⁵ Ο Μιθριδάτης χρησιμοποιούσε τους πειρατές σαν στρατιωτικό σώμα που δεν πληρωνόταν από τον ίδιο αλλά από τις λεηλασίες. Αν και ο ίδιος κατηγορούσε τους Ρωμαίους ότι επέτρεψαν την εξάπλωση της πειρατείας, η δράση του πειρατικού και του μιθριδατικού στόλου ήταν παρόμοια και αυτό τους έκανε να φαίνονται σαν τμήματα του ίδιου στόλου.⁶ Τη χρονική περίοδο 78/77 με 76/75 π.Χ., οι επιχειρήσεις του ανθύπατου Πόπλιου Σερβίλιου Βατία, του αποκαλούμενου «Ισαυρικού», τον έφεραν αντιμέτωπο με πειρατικές δυνάμεις, όμως δε φαίνεται να εκστράτευσε στην Κιλικία Τραχεία, όπου, όπως σημειώθηκε ήδη, βρίσκονταν οι σημαντικότερες βάσεις των πειρατών.⁷ Επίσης, το 75 π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρας έκανε μια επιτυχημένη επίθεση εναντίον των πειρατών που τον είχαν κρατήσει αιχμάλωτο για ενάμιση μήνα.⁸ Η Σύγκλητος ενέκρινε μία μεγάλη εκστρατεία εναντίον των πειρατών υπό το στρατηγό Μάρκο Αντώνιο (75/74 π.Χ.), τον επονομαζόμενο «Κρητικό». Αυτός, αφού σημείωσε κάποιες νίκες στις ακτές της Ισπανίας και της Σικελίας, ηττήθηκε περίπου το 71 π.Χ., όταν επιτέθηκε στις πειρατικές βάσεις της Κρήτης.⁹ Το 69 π.Χ., οι πειρατές κούρσεψαν 400 πόλεις, μεταξύ των οποίων και το λιμάνι της Ρώμης, την Όστια. Επίσης, λεηλάτησαν τους ναούς της Χθόνιας Γαίας στην Ερμιόνη, του Ασκληπιού στην Επίδαυρο και της Ήρας στη Σάμο, το Άργος και το Λακίνιο καθώς και τα ιερά της Κλάρου, των Σιδούρων, της Σαμοθράκης και της Δήλου.¹⁰

Η δράση των πειρατών είχε σχεδόν τερματίσει τις εμπορικές δραστηριότητες στη Μεσόγειο. Η κρισιμότητα της κατάστασης απαιτούσε ειδικά μέτρα και η Σύγκλητος αποφάσισε να δράσει. Το 67 π.Χ. και σύμφωνα με ειδική νομοθεσία (lex Gabinia και lex Manilia), ο Πομπήιος ορίστηκε ανθύπατος της Μεσογείου για τρία χρόνια με ειδικές δικαιοδοσίες. Όλοι οι σύμμαχοι της Ρώμης και οι κυβερνήτες των επαρχιών σε ακτίνα 50 μιλίων από τις ακτές διατάχτηκαν να βοηθήσουν το έργο του. Είχε 24 αντιστράτηγους υπό τις διαταγές του, του επιτράπηκε να συγκεντρώσει 120.000 στρατιώτες, 4.000 ιππείς και 270 πλοία, ενώ είχε στη διάθεσή του 6.000 τάλαντα.

Το σχέδιο του Πομπήιου ήταν απλό. Αντί να επιτεθεί σε μεμονωμένες βάσεις των πειρατών, τους καταδίωξε σε όλο το θαλάσσιο χώρο της Μεσογείου. Χώρισε τη Μεσόγειο σε 15 περιφέρειες και κάθε ύπατος ή διοικητής ήταν υπεύθυνος για την εξόντωση των πειρατών στην περιοχή του.¹¹ Η οργάνωση και η μεθοδική δράση του Πομπήιου ήταν αποτελεσματική και μέσα σε 40 ημέρες οι πειρατές είχαν εγκαταλείψει τη δυτική Μεσόγειο και είχαν σταματήσει τις λεηλασίες. Οι ύπατοι εύκολα μπόρεσαν να τους κατατροπώσουν στα οχυρά στα οποία κατέφυγαν. Ο πειρατικός πόλεμος τελείωσε με την κατάληψη από τον Πομπήιο των πειρατικών οχυρών στα βουνά Κράγος και Αντίκραγος.

3. Συνέπειες

Η δράση των πειρατών της Κιλικίας στη Μεσόγειο και η συνεργασία τους με το Σερτώριο και το Μιθριδάτη ΣΤ΄ είχε προβληματίσει, αν όχι φοβίσει, τη Σύγκλητο, αφού τρεις από τους μεγαλύτερους εχθρούς της έδειχναν να συμμαχούν. Όταν το ρωμαϊκό κράτος αποφάσισε να θέσει τέλος στον πειρατικό πόλεμο και έδωσε τις ανάλογες αρμοδιότητες στον Πομπήιο, αυτός ολοκλήρωσε τον πόλεμο μέσα σε τρεις μήνες, σχεδόν χωρίς μάχη. Η ταχύτητα με την οποία εξοντώθηκαν οι πειρατές της Κιλικίας οφείλεται κατά μεγάλο ποσοστό στην ανεκτική μεταχείριση του Πομπήιου προς τους πειρατές που παραδίδονταν. Δείχνει επίσης πως δεν αποτέλεσαν ποτέ σοβαρή απειλή για το ρωμαϊκό στόλο.

Πέρα από τα μακροπρόθεσμα οφέλη για το εμπόριο και την οικονομία της Μεσογείου, ο Πομπήιος είχε κέρδος από τα όπλα, τα πλοία και τους αιχμαλώτους που περιήλθαν στην κατοχή του με το τέλος του πολέμου. Επιπλέον, ο Πομπήιος πήρε μέτρα ώστε να μην ωθούνται πλέον πολλά άτομα στην πειρατεία, με την παραχώρηση γης σε αγροτικές περιοχές της Κιλικίας (Άδανα, Μαλλός και Επιφάνεια) καθώς και στη Δύμη της Αχαΐας.¹² Ταυτόχρονα, οδήγησε στην οικονομική ανάταση της Κιλικίας.

1. Gabbert, J.J., “Piracy in the Early Hellenistic Period: a career open to talents”, G&R 33 (1986), σελ. 156-163· Rauh, N.K., “Who Were the Cilician Pirates?”, στο Hohlfelder, R.L. – Swiny, H.W. –Swiny, S. (επιμ.), Res Maritimae. Cyprus and the Eastern Mediterranean from Prehistory to Late Antiquity. Proceedings of the 2nd Internatioal Symposium “Cities on the Sea. Past and Present”, Nicosia, October 18-22, 1994 (Cyprus American Archaeological Research Institute Monograph Series 1, Atlanta – Georgia 1997), σελ. 263-284· Mutafian, C., Le Cilicie au carrefour des Empires 1 (Paris 1988), σελ. 175-194.

2. Διόδ. Σ. 3.3· Cic., De imp. Cn. Pomp. 32· Liv., Ep. 68 · Πλούτ. Πομπ. 24· IGRR 4.1116· ILLR 1.342· Ferrary, J.L., “Recherches sur la législation de Saturnius et de Glaucia”, MÉFRΑ 89.1 (1977), σελ. 619-660.

3. Αππ., Μιθριδ. 63· Πλούτ., Πομπ. 24, Σερτ. 9.

4. Στράβ. 14.5.2.

5. Αππ., Μιθριδ. 62-3, 92, 119· Πλούτ., Πομπ. 24· Δίων Κ. 36.20-1· Maróti, E., “Die Rolle der Seeräuber in der Zeit des Mithridatischen Krieges”, στο de Rosa, L. (επιμ.), Ricerche storiche ed economiche in memoria di Corrado Barbagallο 1 (Naples 1970), σελ. 479-493.

6. Αππ., Μιθριδ. 45, 51, 63, 70, 78· Πλούτ., Πομπ. 24, Λούκ. 13, 23.2· Μέμν., FGrHist 434 F37.1· Orosius 6.2-3· Souza, de P., Piracy in the Graeco-Roman World (Cambridge 1999), σελ. 126· Ormerod, H.A., Piracy in the Ancient World (Liverpool 1978), σελ. 210.

7. Στράβ. 14.5.7· Cic., Verr. II 1.56, 4.21, 5.66, Leg. Agr. 1.5, 2.50· Sallust., Hist. 2 fr. 81-84· Florus 1.41.5· CAH IX²,σελ. 232-233 (A.N. Sherwin-White)· Ormerod, H.A., “The campaigns of Servilius Isauricus against the pirates”, JRS 12 (1922), σελ. 35-56.

8. Πλούτ., Καίσ. 2· Ormerod, H.A., Piracy in the Ancient World (Liverpool 1978), σελ. 232· Ward, Α.Μ., “Caesar and the Pirates”, AJAH 2 (1977), σελ. 27-36. Ο Ιούλιος Καίσαρας είχε επίσης συμμετάσχει στην εκστρατεία του Πόπλιου Σερβίλιου Βατία το 78 π.Χ.

9. Foucart, P., “Les campagnes de M. Antonius Creticus contre les pirates”, JS 4 (1906) σελ. 569-581. Τη χρονική περίοδο 69-67 π.Χ., ο Καικίλιος Μέτελλος «Κρητικός» έθεσε την Κρήτη κάτω από τον έλεγχο της Ρώμης και, κατά συνέπεια, κατέστρεψε τις πειρατικές βάσεις στο νησί. Βλ. CIL I² 2.746· ICret. II 252.14· Vell. Pat. 2.40.5· Διόδ. Σ. 36.19.3· Φλέγ., FGrHist. 257 F.12.12-13.

10. Πλούτ., Πομπ. 24· Mattingly, H.B., “M. Antonius, C. Verres and the sack of Delos by the pirates”, στο Φιλίας χάριν. Miscellanea di studi classici in onore di Eugenio Manni 4 (Rome 1980), σελ. 1489-1515. Οι πειρατές ίσως είχαν σχέση με την προγενέστερη λεηλασία της Δήλου, περίπου το 87 π.Χ. Βλ. Πλούτ., Σύλλ. 2· Αππ., Μιθριδ. 28· Παυσ. 3.23.3-4· Ormerod, H.A., Piracy in the Ancient World (Liverpool 1978), σελ. 211.

11. Η αφρικανική ακτή μεταξύ της Καρχηδόνας και του Γιβραλτάρ ήταν υπό τον έλεγχο του Λ. Μαρκελλίνου, η θαλάσσια περιοχή της Ισπανίας από το Γιβραλτάρ έως τη Μαυριτανία υπό τον Τιβέριο Νέρωνα και οι Βαλεαρίδες νήσοι υπό το Μάνλιο Τορκάτο. Ο Μ. Πομπόνιος έλεγχε τη θαλάσσια περιοχή της Λιγουρίας και της Γαλατίας, ενώ ο υφιστάμενός του Πούμπλος Ατίλιος περιπολούσε την Κορσική και τη Σαρδηνία. Ο Λούκιος Γ. Ποπλίκολας ήταν υπεύθυνος για τη δυτική ακτή της Ιταλίας, ο Γ. Λέντουλος Κλοδιανός την ανατολική και ο Π. Βάρος για τη Σικελία. Ο Τερένιος Βάρος είχε τον έλεγχο της θάλασσας από τη Σικελία έως την Απολλωνία, με τις ακτές της Ηπείρου έως την Ακαρνανία, ενώ ο υφιστάμενός του Λέντουλος Μαρκελίνος περιπολούσε το θαλάσσιο χώρο μεταξύ ανατολικής και δυτικής Μεσογείου. Τα ανατολικά παράλια της Ελλάδας ήταν υπό τον έλεγχο του Λούκιου Κορνήλιου Σισέννα και η περιοχή από τον Ελλήσποντο έως τα ελληνικά νησιά υπό το Λ. Λόλλιο. Ο Πούμπλιος Πίσος περιπολούσε τις ακτές της Βιθυνίας και της Θράκης και ο Μέτελλος Νέπος τα μικρασιατικά παράλια από τη Λυκία έως τις φοινικικές ακτές και την Κύπρο. Ο ίδιος ο Πομπήιος ανέλαβε τις ακτές της Κιλικίας. Βλ. Αππ., Μιθριδ. 95· Ormerod, H.A., Piracy in the Ancient World (Liverpool 1978), σελ. 237· Breglia, L., “I legati di Pompeo durante la Guerra piratical”, AFL N 13 (1970-1971), σελ. 47-66.

12. Αππ., Μιθριδ. 96· Πλούτ., Πομπ. 28· Στράβ. 14.3.3· Cic., Ep. Ad Att. 16.1· Ριζάκης, Α., Συμβολή στη μελέτη του ρωμαϊκού αποικισμού της ΒΔ Πελοποννήσου (Ποικίλα Μελετήματα 10, Αθήνα 1990), σελ. 321-337· Rizakis, A.D., “Enterprises colonials et espace rural dans le N.-O du Peloponnese”, στο Rizakis, A.D. (επιμ.), Paysages d’Achaie I: Le bassin du Peiros et la plaine occidentale (Μελετήματα 15, Αθήνα 1992), σελ. 125-136.