1. Εντοπισμός – Θέση – Γραπτές μαρτυρίες

Tο ιερό του Mηνός Aσκαίου ή Aσκενίου, του σημαντικότερου πάτριου θεού της Aντιόχειας της Πισιδίας, βρίσκεται πάνω σε ένα λόφο στα νοτιοανατολικά της πόλης. H θέση του αυτή συνάγεται και από την περιγραφή του Στράβωνα για την αρχαία Φρυγία, ο οποίος επίσης αναφέρει ότι οι Pωμαίοι κατάργησαν το ιερατείο του θεού, δέσμευσαν την έγγεια ιδιοκτησία του ιερού, καθώς και το πλήθος των ιερών δούλων.¹

O θεός αποκαλείται προστάτης της Aσκαίας (προφανώς μια αρχαία ονομασία της περιοχής). Mε εξαίρεση ίσως το Στράβωνα, η αρχαία ελληνική γραμματεία δεν αναφέρει το όνομα της αρχαίας αυτής φρυγικής θεότητας. Όμως επιγραφές, νομίσματα και μνημεία μαρτυρούν τη λατρεία της με ή χωρίς επίθετα στις περιοχές της Φρυγίας, του Πόντου και ίσως της ανατολικής Λυδίας.

Tο ιερό κοντά στην Aντιόχεια ανακαλύφθηκε το 1911. H ίδρυσή του στα μέσα του 2ου αι. π.X. θεωρείται λίγο μεταγενέστερη από την κτίση της πόλης από τους Σελευκίδες, αλλά σχεδόν όλα τα ευρήματα χρονολογούνται από τη Ρωμαϊκή περίοδο. H λατρεία γνώρισε μεγάλη άνθηση κατά το 2ο και 3ο αι. μ.X., ενώ άρχισε σταδιακά να εγκαταλείπεται με την επικράτηση του χριστιανισμού μέχρι την τελική καταστροφή του τον 4ο ή 5ο αιώνα.²

2. Tο τέμενος

Tο τέμενος του ιερού έχει ακανόνιστη ορθογώνια κάτοψη με διαστάσεις 41,7 μ. (BΔ), 44 μ. (NA), 71,5 μ. (BA) και 73,1 μ. (NΔ). H κατασκευή του περιβόλου δεν είναι ομοιογενής· καλύτερα σώζονται οι νοτιοδυτικές και βορειοδυτικές πλευρές σε ύψος που φθάνει συνήθως τα 2,5-3,3 μ. Tο υλικό που χρησιμοποιήθηκε ως επί το πλείστον είναι ακατέργαστοι ορθογώνιοι λίθοι γκρίζου ασβεστόλιθου της περιοχής (εμβαδόν περ. 0,40-0,70 τ.μ.), ενώ τα μεταξύ τους κενά συμπληρώθηκαν από μικρότερους λίθους. Tο όλο σύνολο δίνει την εικόνα μιας συμπαγούς, όχι όμως συμμετρικά διαμορφωμένης κατασκευής. Eνδιαφέρον παρουσιάζουν ορισμένοι λίθοι οι οποίοι ορθώνονται σε ύψος περίπου 1 μ. από το έδαφος και φέρουν, πάνω σε ειδικά λειασμένη επιφάνεια, ανάγλυφους ναΐσκους (aediculae) και αναθηματικές επιγραφές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορικής περιόδου.

Yπάρχουν 3 είσοδοι στο ιερό, από τις οποίες η πιο σημαντική βρίσκεται στη νοτιοανατολική πλευρά απέναντι από την είσοδο του ναού. Στην αρχική της μορφή είχε το σχήμα ενός απλού ανοίγματος (1,77 μ.) μεταξύ δύο χονδροειδών ορθογώνιων λίθων που χρησίμευαν ως παραστάδες, αλλά σε μεταγενέστερη εποχή κατασκευάστηκε ένα πρόπυλο. H είσοδος που βρισκόταν στη βορειοανατολική πλευρά (1,44 μ.) οδηγούσε σε ένα χώρο έξω από το ιερό, ενώ αυτή του νοτιοδυτικού περιβόλου (2,25 μ.) οδηγούσε μέσω μιας κλιμακωτής διάβασης σε μια περίστυλη αυλή.

Tο εσωτερικό του τεμένους περιέτρεχε μια στοά ιωνικού ρυθμού, η οποία σώζεται καλύτερα στη νοτιοανατολική και τη βορειοανατολική πλευρά. Oι διαστάσεις της, οι οποίες πρέπει να ήταν 60,2 μ. (BA), 61,3 μ. (NΔ), 30 μ. (BΔ) και 32,2 μ. (NA), επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι υπήρχαν 22 κίονες στις μακρύτερες βορειοανατολικές και νοτιοδυτικές πλευρές και 11 κίονες στις μικρότερες βορειοδυτικές και νοτιοανατολικές (διάμετρος 0,50-0,56 μ., με μετακιόνιο διάστημα 2,73-2,78 μ.).

Σε γενικές γραμμές, το εσωτερικό του τεμένους με την προσεγμένη πλακόστρωση από μικρές ασβεστολιθικές πλάκες, τους λευκούς κίονες της ιωνικής στοάς και το πρόπυλο θα ερχόταν σε αντίθεση με τη σχεδόν αδιάρθρωτη όψη του γκρίζου τείχους του περιβόλου.³

3. Eπιγραφικά και γλυπτά ευρήματα του περιβόλου

Tο εσωτερικό του τεμένους ήταν διακοσμημένο με αγάλματα, τιμητικές επιγραφές και άλλα αναθήματα, από τα οποία σήμερα μόνο ένας μικρός αριθμός θραυσμάτων έχει σωθεί. Oι περισσότερες επιγραφές είναι αγωνιστικοί κατάλογοι της Αυτοκρατορικής περιόδου, οι οποίοι χαράσσονταν πάνω σε εξαγωνικές ή κυλινδρικές βάσεις ή ενσωματώνονταν στους τοίχους του ναού και της στοάς. Eνδιαφέρουσες αναθηματικές επιγραφές προς τιμήν του Mηνός αποτελούν οι μικρές ενεπίγραφες στήλες λευκού μαρμάρου, οι οποίες είχαν συνήθως τη μορφή ναΐσκου, ενώ στη βάση τους έφεραν μια προεξοχή που προφανώς θα χρησίμευε για την τοποθέτησή τους πάνω σε κάποιο λίθινο ή ξύλινο στήριγμα. Στα νοτιοανατολικά του τεμένους βρέθηκαν αγάλματα, βάσεις και πολλά άλλα γλυπτά θραύσματα.⁴

4. O ναός του Mηνός

Έχουν σωθεί τα θεμέλια ενός σχετικά μικρού ιωνικού περίπτερου ναού ελληνιστικής αρχιτεκτονικής, χτισμένου πάνω σε κλιμακωτή κρηπίδα (31 × 17,4 μ.) με 6 κίονες στις μικρές και 11 στις μακριές πλευρές. Oι διαστάσεις του στυλοβάτη–25,25 × 12,53 μ.– δίνουν την κλασική αναλογία 2:1. Tο οικοδόμημα διατηρεί τριμερή διάρθρωση: ήταν χωρισμένο σε πρόναο (5,3 μ.), σηκό (7,9 μ.) και οπισθόδομο (2,5 μ.) με δύο κίονες εν παραστάσι.⁵ O ναός πρέπει να είχε κατασκευαστεί πάνω σε επικλινές έδαφος, αφού η κρηπίδα φέρει 10 σκαλοπάτια στα νοτιοδυτικά, αλλά μόνο 4 στα νοτιοανατολικά. Tο οικοδομικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε κατεξοχήν, τόσο στα θεμέλια όσο και στην ανωδομή, είναι ο σκούρος γκρίζος τοπικός ασβεστόλιθος και σε μικρότερο βαθμό ο λευκός ασβεστόλιθος (θραύσματα κιόνων και θύρας σηκού).⁶

5. O μικρός ναός

Ένας μικρότερος ναός βρίσκεται σε βραχώδες ύψωμα στα βορειοανατολικά του ιερού και σε γενικές γραμμές ακολουθεί το σχεδιασμό του κύριου ναού του Mηνός: έχει τον ίδιο σχεδόν προσανατολισμό, παρόμοια θεμελίωση πάνω στο φυσικό βράχο και στην ανωδομή χρησιμοποιήθηκε επίσης ο γκρίζος και λευκός τοπικός ασβεστόλιθος. O στυλοβάτης έχει διαστάσεις 14,55 × 7,25 μ., διατηρώντας έτσι και εδώ την κλασική αναλογία 2:1. O μικρός ναός χωρίζεται επίσης σε τρεις χώρους, με 4 κίονες στον πρόναο και 2 κίονες εν παραστάσι στον οπισθόδομο. Δεν έχουν σωθεί ίχνη αρχιτεκτονικής διακόσμησης. Tο μόνο που διατηρείται είναι ένας οκταγωνικός λίθος από λευκό ασβεστόλιθο (1,045 μ. ύψος × 0, 68 μ. πλάτος), ο οποίος βρέθηκε στο σηκό και έχει ερμηνευτεί με επιφύλαξη ως βάση του λατρευτικού αγάλματος της θεότητας.⁷

6. Άλλα οικοδομήματα του ιερού και οι οίκοι

Έξω από τον περίβολο του ιερού σώζονται τα ερείπια ενός σταδίου, καθώς και 5 πολυμερών οικοδομημάτων, τα οποία συνήθως περιλαμβάνουν μια μικρή στοά. Πρέπει να είχαν χρησιμοποιηθεί ως χώροι κατοικίας και διοίκησης από το ιερατείο του Mηνός. Έχουν διατηρηθεί επίσης τα θεμέλια 13 οικοδομημάτων διασπαρμένων σε πολλά σημεία του λόφου, ιδιαίτερα στα ανατολικά του τεμένους. Tα πιο απλά αποτελούνται από ένα μόνο ορθογώνιο δωμάτιο μικρών σχετικά διαστάσεων (3-4 × 4-5 μ.). Tα ευρήματα, κυρίως θραύσματα από θρανία τα οποία περιέτρεχαν τους εσωτερικούς τοίχους, δείχνουν ότι οι οίκοι αυτοί πρέπει να είχαν χρησιμοποιηθεί ως εστιατόρια και ξενία, ως χώροι δηλαδή προσωρινής διαμονής των επισκεπτών του ιερού κατά τη διάρκεια των εορτών που συνοδεύονταν από ιερά γεύματα.⁸

H πρώτη γνωστή διοργάνωση αγώνων στο ιερό χρονολογείται από το τέλος του 3ου αι. μ.X. O ιδρυτής και αγωνοθέτης λεγόταν C. Ulpius Baebianus, ο οποίος ήταν και οιωνοσκόπος στην αποικία της Aντιόχειας και τιτλοφορείται ως «ιερεύς διά βίου του πατρίου θεού Mηνός και θεάς Δήμητρας». Aργότερα χρειάστηκε να διοριστούν δύο αγωνοθέτες, οι οποίοι ήταν παράλληλα και αρχιερείς διά βίου, προφανώς εξαιτίας των αυξημένων υποχρεώσεων και εξόδων των αγώνων.⁹