1. Διατήρηση
Η παράσταση του αρχάγγελου Μιχαήλ αποτελούσε τμήμα τοιχογραφίας σε έναν από τους τοίχους του βόρειου δωματίου της σκηνής του θεάτρου της Αφροδισιάδος. Βρέθηκε κομματιασμένη, αλλά χάρη στην προσεκτική δουλειά της επικόλλησης εμφανίστηκε το πρόσωπο μιας μορφής, η οποία ταυτίστηκε μέσω γραπτής επιγραφής με τον αρχάγγελο Μιχαήλ. Δεν ήταν δυνατή περαιτέρω αποκατάσταση του έργου, αν και η απεικόνιση δύο αριστερών ποδιών και δύο σφαιρών βεβαιώνει ότι υπήρχε τουλάχιστον ένας δεύτερος αρχάγγελος, προφανώς ο Γαβριήλ. Βρέθηκαν επίσης τμήματα μιας δεύτερης γραπτής επιγραφής, παράστασης κήπου με μικρά φυτά, καθώς και μίμηση μαρμάρινης διακόσμησης. Το έργο έχει κλαπεί και σήμερα αγνοείται η τύχη του.
2. Χρονολόγηση
Η τοιχογραφία χρονολογήθηκε στον 6ο αιώνα βάσει κεραμικών και νομισματικών ευρημάτων στο δάπεδο ενός δωματίου στην πάροδο του θεάτρου.1 Τα συγκεκριμένα αρχαιολογικά ευρήματα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η εγκατάλειψη και κατάρρευση του θεάτρου πραγματοποιήθηκε στον πρώιμο 7ο αιώνα. Η χρονολόγηση αυτή αποτελεί terminus post quem για την τοιχογραφία του αρχάγγελου Μιχαήλ.
3. Περιγραφή
Ο αρχάγγελος Μιχαήλ εικονίζεται μετωπικός, στάση ασυνήθιστη στη βυζαντινή τέχνη για την παράσταση αρχαγγέλων, οι οποίοι κατά κανόνα στρέφονται προς μια κεντρική μορφή, την Παναγία ή τον Χριστό. Φέρει φωτοστέφανο σε χρώμα ώχρας και έχει σγουρή καστανή κόμη. Το πρόσωπο είναι πλασμένο με καστανό και λευκό χρώμα και φωτίζεται από τα αριστερά προς τα δεξιά. Τα μάτια είναι μεγάλα και διαθέτουν μαύρες εκφραστικές ίριδες. Η μορφή αποπνέει γαλήνη και ηρεμία. Σώζεται επίσης μικρό μέρος του κίτρινου ή ανοιχτού καστανού ιματίου και του ιώδους των φτερών του. Τη μορφή συνόδευε γραπτή επιγραφή γκρίζου χρώματος: ΜΙΧ[Α]ΗΛ.
4. Χρήση-αξιολόγηση
Στο χώρο όπου βρέθηκε η τοιχογραφία δεν ανακαλύφθηκε κάποια αρχιτεκτονική διαμόρφωση που να φανερώνει ότι το δωμάτιο λειτούργησε ως παρεκκλήσιο. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με φιλολογικές πηγές, οδήγησε στην ερμηνεία της ως αναθηματικού πίνακα για ιδιωτική χρήση.2 Θεωρείται ότι το δωμάτιο ήταν πιθανώς ένα μικρό ευκτήριο (oratorium) και ότι η συγκεκριμένη τοιχογραφία τεκμηριώνει την ύπαρξη ιδιωτικής λατρείας στην Πρωτοβυζαντινή περίοδο. Η ανακάλυψη αυτής της υψηλής ποιότητας τοιχογραφίας στην Αφροδισιάδα συμβάλλει στην επανεκτίμηση του ρόλου των επαρχιακών μικρασιατικών πόλεων στην ανάπτυξη της βυζαντινής τέχνης. Τα μέχρι στιγμής δεδομένα δεν επιτρέπουν πάντως την ένταξή της σε ένα ευρύτερο καλλιτεχνικό και ιστορικό πλαίσιο.
1. Βρέθηκαν νομίσματα τα οποία χρονολογούνται από τη βασιλεία του Ιουστινιανού (527-565) μέχρι του Ηρακλείου (610-641), καθώς και όστρακα που ανήκουν σε περίοδο παλαιότερη της Μεσοβυζαντινής.
2. Cormack, R., “The wall-painting of St. Michael in the theatre”, στο Smith, R.R.R. – Erim, K.T. (επιμ.), Aphrodisias Papers 2 (JRA Supplement 2, 1991), σελ. 109-122. Ο Cormack, ο κύριος μελετητής της παράστασης, βασίζει την ερμηνεία του σε ένα επίγραμμα του Αγαθία (6ος αιώνας), το οποίο θεωρεί ότι αναφέρεται στη χορηγία μιας παράστασης των αρχαγγέλων για ιδιωτική προσευχή.