1. Νεότητα

Γιος του Αντιγόνου Α΄ Μονοφθάλμου και της (πολύ μικρότερής του) Στρατονίκης, κόρης του επιφανούς Μακεδόνα Κoρράγου, ο Δημήτριος Α΄ Πολιορκητής γεννήθηκε το 337/6 π.Χ. στη Μακεδονία και πέθανε το 283 π.Χ. στη Μικρά Ασία. Ο νεότερος αδελφός του Φίλιππος γεννήθηκε στις Κελαινές, πρωτεύουσα της Μείζονος Φρυγίας, καθώς η Στρατονίκη ακολούθησε το σύζυγό της κατά τη μικρασιατική εκστρατεία. O Δημήτριος πέρασε τα παιδικά του χρόνια στις Κελαινές και εικάζεται ότι έλαβε κυρίως στρατιωτική παιδεία, που έδινε ίσως έμφαση και στα ελληνικά γράμματα.¹ Σε ηλικία δεκαεπτά ετών παντρεύτηκε τη Φίλα, κόρη του Μακεδόνα στρατηγού και επιμελητή της Μακεδονίας Αντιπάτρου και χήρα του επίδοξου διαδόχου του Αντιπάτρου Κρατέρου. Ο γάμος αυτός προφανώς εξυπηρετούσε πολιτικές σκοπιμότητες, καθώς ο Αντίπατρος είχε αναδειχθεί διοικητής της μακεδονικής επικράτειας στο τέλος του Α΄ Πολέμου των Διαδόχων (321-320 π.Χ.).

2. Πρώτες πολεμικές εμπειρίες

Ο Δημήτριος μυήθηκε στη στρατιωτική τεχνική από τον πατέρα του και από νωρίς έλαβε μέρος σε σημαντικές στρατιωτικές συρράξεις. Για πρώτη φορά πολέμησε στο πλευρό του Μονοφθάλμου στη μάχη της Παραιτακηνής (317 π.Χ.), στο όριο μεταξύ Περσίας και Μηδίας, για να τεθεί λίγες εβδομάδες αργότερα επικεφαλής του επίλεκτου σώματος του μακεδονικού ιππικού στη μάχη της Γαβιηνής (Ιανουάριος 316 π.Χ.), που χάρισε στο Μονόφθαλμο τον έλεγχο της περιοχής από το Ινδικό Κους ως το Αιγαίο.² Σε ηλικία είκοσι έξι ετών, και ενώ ο πατέρας του έσπευδε να αντιμετωπίσει τον Κάσσανδρο στην Καρία, που συνασπιζόταν με τον Πτολεμαίο Α΄ και το Λυσιμάχο εναντίον του, ο Δημήτριος ανέλαβε να αντιμετωπίσει την εισβολή του Πτολεμαίου Α΄ στη Συρία, με τη βοήθεια των Μακεδόνων Πείθωνος, Φιλίππου, Ανδρονίκου του Ολύνθιου και του Νεάρχου.³ H συντριπτική ήττα του Δημητρίου από τον Πτολεμαίο Α΄ στη Γάζα το 312 π.Χ.⁴ τον υποχρέωσε να εγκαταλείψει προσωρινά τα όποια σχέδια κυριαρχίας στη Συρία, για να επιστρέψει σύντομα και να επιδοθεί στην πολιορκία των πόλεων της Βαβυλώνας. Η ειρήνη του 311 π.Χ., που έδωσε τέλος σε αυτή τη φάση της σύγκρουσης, σύντομα διαρρήχθηκε από την πτολεμαϊκή πλευρά. Η επέκταση μάλιστα του Πτολεμαίου Α΄ στο Αιγαίο και στην Κύπρο επανέφερε το Δημήτριο στα καρικά και κιλικικά παράλια αμέσως μετά την απελευθέρωση της Αθήνας από την κυριαρχία του Κασσάνδρου. Η σύγκρουση του πτολεμαϊκού και του αντιγονιδικού στόλου στη Σαλαμίνα της Κύπρου χάρισε στο Δημήτριο συντριπτική νίκη (306 π.Χ.), που οδήγησε στη συντονισμένη επίθεση του Αντιγόνου (από την ξηρά) και του Δημητρίου (από τη θάλασσα) στην Αίγυπτο.

Αλλά και ο ελλαδικός χώρος δεν άφησε αδιάφορο το Δημήτριο κατά το παραπάνω διάστημα. Tο 307 π.Χ. ηγήθηκε της αντιγονιδικής επίθεσης στην Ελλάδα και απελευθέρωσε την Αθήνα από το καθεστώς του Δημητρίου Φαληρέως. Κατέλαβε το λιμάνι του Πειραιά και τη Μουνιχία⁵ και παρέμεινε στην Αθήνα για να οργανώσει το συνέδριο των ελληνικών πόλεων που είχαν συμμαχήσει με τον Αντίγονο και να τις προστατεύσει σε περίπτωση αντεπίθεσης του Κασσάνδρου.⁶ Η νίκη στη Σαλαμίνα της Κύπρου το 306 π.Χ. έδωσε την ευκαιρία στον πατέρα του να διεκδικήσει πρώτος από τους Διαδόχους το βασιλικό τίτλο για τον εαυτό του και για το Δημήτριο. Όμως ταυτόχρονα σημειώθηκαν πισωγυρίσματα στην Ευρώπη – η μακροχρόνια μάλιστα πολιορκία της Ρόδου, στην οποία οφείλει ο Δημήτριος το σκωπτικό προσωνύμιο «Πολιορκητής», λύθηκε έπειτα από διαπραγματεύσεις (304 π.Χ.).⁷ Ο Δημήτριος ήταν αποτελεσματικότερος ως στρατηγός του Αντιγόνου στην Ελλάδα (304-302 π.Χ.), καθώς συμπεριέλαβε στη συμμαχία τη Βοιωτία και την Αιτωλία και ανασυγκρότησε την Κορινθιακή συμμαχία (302 π.Χ.). Ο θάνατος του Αντιγόνου στη μάχη της Ιψού (301 π.Χ.) εγκαινίασε μια νέα περίοδο για το Δημήτριο, που παρέμενε ο μόνος Αντιγονίδης κάτοχος του βασιλικού τίτλου, με βασίλειο χωρίς σαφή όρια ωστόσο: στον ελλαδικό χώρο είχαν απομείνει στην κατοχή του η Κόρινθος, τα Μέγαρα, κάποιες πόλεις της Πελοποννήσου⁸ και οι Κυκλάδες⁹, ενώ κατείχε και την Κύπρο. Στη Μικρά Ασία κατείχε την Άβυδο, τις Ερυθρές, τις Κλαζομενές, την Έφεσο, τη Λάμψακο, το Πάριον και τη Μίλητο,¹⁰ και στη Φοινίκη την Τύρο και τη Σιδώνα.

Σύντομα η ανατροπή των συμμαχιών με αφορμή τη διαμάχη Πτολεμαίου Α΄ και Σελεύκου για την κατοχή της Κοίλης Συρίας οδήγησε το Σέλευκο να συνάψει βραχύβια συμμαχία με το Δημήτριο, φυσικό εχθρό και του Πτολεμαίου και του Λυσιμάχου, στην πόλη Ρώσο της Συρίας. Η συμμαχία επισφραγίστηκε με το γάμο του Σελεύκου με την πολύ νεότερή του κόρη του Δημητρίου Στρατονίκη, αλλά και με την παραχώρηση της Κιλικίας στο Δημήτριο (299/8 π.Χ.).¹¹ Το κενό που άφησε ο θάνατος του Κασσάνδρου στο ελληνικό πολιτικό προσκήνιο έδωσε στο Δημήτριο το έναυσμα να επανακάμψει στην Ελλάδα την άνοιξη του 295 π.Χ., προκειμένου να απελευθερώσει την Αθήνα από την τυραννία του Λαχάρη¹² και να νικήσει τους Σπαρτιάτες. Τότε πληροφορήθηκε ότι κατά το διάστημα της απουσίας του ο Πτολεμαίος Α΄ διεκδικούσε την Κύπρο, ο Σέλευκος την Κιλικία και ο Λυσίμαχος τις ιωνικές πόλεις που είχε ακόμη ο Δημήτριος στην κατοχή του.¹³ Στο σημείο αυτό κλήθηκε να παρέμβει στον ανταγωνισμό για τη δυναστική διαδοχή στη Μακεδονία, όπου ανακηρύχθηκε βασιλιάς αφού δολοφόνησε τον Αλέξανδρο Δ΄ (294 π.Χ.).¹⁴ Κατά την παραμονή του στο μακεδονικό θρόνο (294-287 π.Χ.)¹⁵ μεθόδευσε τη διεύρυνση της σφαίρας επιρροής του στην κεντρική Ελλάδα (στο διάστημα αυτό η Θήβα πολιορκήθηκε δύο φορές) και στη Δύση.¹⁶ Καθώς όμως κύρια φιλοδοξία του ήταν η ανασύσταση της αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, προετοίμαζε παράληλα, ως το 288 π.Χ., στόλο 500 πλοίων. Η κίνηση αυτή οδήγησε στο συνασπισμό των αντιπάλων του, Σελεύκου, Λυσιμάχου και Πτολεμαίου Α΄. Ο στρατός του αρνήθηκε να πολεμήσει όταν η Μακεδονία δέχθηκε εισβολή από την Ανατολή. Ο Δημήτριος εξορίστηκε κατόπιν από τη Μακεδονία και έχασε τον έλεγχο και της νότιας Ελλάδας, οι Αθηναίοι μάλιστα εκδίωξαν τη φρουρά του από την πόλη (όχι όμως και από τον Πειραιά). Η ανωμαλία αυτή οδήγησε σε ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις (287 π.Χ.) με πρωτοβουλία του Πτολεμαίου Α΄, ο οποίος ενθάρρυνε το Δημήτριο να διεκδικήσει τη Μικρά Ασία. Στη Μικρά Ασία όμως ο αντιγονιδικός στρατός αποδεκατίστηκε από τη χολέρα και την ασιτία, με αποτέλεσμα την παράδοση του Δημητρίου στο Σέλευκο. Πέρασε τα δύο τελευταία χρόνια της ζωής του ως αιχμάλωτος, ενώ το ποτό και ο έκλυτος βίος επιτάχυναν το θάνατό του. Την αντιγονιδική ηγεμονία στον κυρίως ελλαδικό χώρο αποκατέστησε ο γιος του Αντίγονος Β΄ Γονατάς, ο οποίος διατήρησε βλέψεις και στα μικρασιατικά παράλια.

3. Αποτίμηση

Είναι δύσκολο να δώσει κανείς συνοπτικά το στίγμα της ζωής του Δημητρίου Πολιορκητή, που αναντίρρητα παρουσίασε πολλές διακυμάνσεις. Οι στρατηγικές του ικανότητες αναδείχθηκαν και αξιοποιήθηκαν με τον καλύτερο τρόπο υπό την στιβαρή καθοδήγηση του πατέρα του Αντιγόνου Μονοφθάλμου, που υπήρξε ο ιθύνων νους της δυναστείας. Ο Δημήτριος επιδόθηκε στην τεχνολογική βελτίωση του στρατού και του ναυτικού. Καινοτομίες όπως η χρήση νέων πολιορκητικών μηχανών ή η κατασκευή πεντηκοντόρων πλοίων τού επέτρεψαν να πετύχει ικανοποιητικά αποτελέσματα στις πολεμικές αναμετρήσεις με τους εκάστοτε αντιπάλους του.

Σε πολιτικό επίπεδο, το μεγαλύτερο επίτευγμα του Δημητρίου είναι ότι κατόρθωσε να μετατρέψει τη ναυτική του δύναμη σε ηπειρωτική· οι εικονογραφικές μάλιστα παραπομπές των προσωπικών του νομισματικών τύπων μετά το 300 π.Χ. στην περίτρανη ναυτική του νίκη στη Σαλαμίνα της Κύπρου (306 π.Χ.) προδίδουν τη σημασία της ναυτικής του πολιτικής για την ενίσχυση του κύρους των Αντιγονιδών στη Μικρά Ασία μετά την πανωλεθρία στην Ιψό (301 π.Χ.). Υπήρξε επίσης ιδρυτής σημαντικών πόλεων, όπως η θεσσαλική Δημητριάδα (293 π.Χ.).¹⁷ Γεγονός όμως είναι ότι ουδέποτε ανέπτυξε συγκροτημένη πολιτική ανάλογη με αυτή του πατέρα του. Δε συνειδητοποίησε εξάλλου έγκαιρα ότι η εποχή των μεγάλων εκστρατειών ήταν πια παρελθόν, με αποτέλεσμα να αποβεί σε βάρος του η προσπάθεια να επαναπροσαρτήσει τις ασιατικές κτήσεις που στο παρελθόν ανήκαν στο Μονόφθαλμο.

Οι φιλολογικές αναφορές στο παρουσιαστικό του Αντιγονίδη βασιλέα επισημαίνουν ότι καμία φιλολογική ή εικαστική του αναπαράσταση (αγάλματα που του έχουν αποδοθεί,¹⁸ ίσως μια μορφή από τη σαρκοφάγο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και πιθανόν και κάποια μορφή στις τοιχογραφίες της ρωμαϊκής οικίας στο Βοscoreale της Ιταλίας) δεν αποδίδει ικανοποιητικά την ξεχωριστή του ομορφιά, που αποτελούσε κράμα ηρωικής επιφάνειας σπάνιας για τη νεαρή ηλικία του και βασιλικής σεμνότητας και που συνδύαζε «χάρη και βαρύτητα, επιβλητικότητα και ομορφιά».¹⁹ Κατά τα νεανικά του χρόνια ήταν προσηνής και προσιτός· η πρωτεϊκή του ικανότητα του επέτρεπε να ελίσσεται σε δύσκολες καταστάσεις, συχνά ωστόσο με κίνδυνο να τις αντιμετωπίζει με παρορμητισμό, καιροσκοπισμό, αστάθεια και απερισκεψία. Τα στοιχεία αυτά του χαρακτήρα του, που είχαν κάποιες φορές αποδειχθεί ολέθρια ήδη όσο ο Μονόφθαλμος ήταν ζωντανός, όπως –για παράδειγμα– στη μάχη της Ιψού (301 π.Χ.), αποδείχθηκαν σοβαρά μειονεκτήματα όταν παρέμεινε μόνος του στην εξουσία και έπληξαν το κύρος του Αντιγονιδικού βασιλείου. Η προσωπική του ζωή ήταν πολυτάραχη: εκτός από το γάμο του με τη Φίλα, που πραγματοποιήθηκε πολύ νωρίς για πολιτικούς λόγους, και με τη Δηιδάμεια, αδελφή του βασιλιά της Ηπείρου Πύρρου, ο Δημήτριος παντρεύτηκε κατά την παραμονή του στην Αθήνα την Ευθυδίκη, Αθηναία ευγενικής καταγωγής.²⁰ Είναι γνωστές οι σχέσεις του με διάφορες εταίρες, όπως με τη Λάμια (με την οποία απέκτησε ένα γιο), με τη Λέαινα, τη Χρυσίδα, την Δημώ, την Αντίκυρα, τη Μανία και τη Μυρσίνη, αλλά και με επιφανείς Αθηναίους, όπως ο Κλεαίνετος, γιος του Κλεομέδοντος του Κυδαθηναίου, απόγονος του δημαγωγού Κλέωνα. Τα χρήματα που ξόδευε για τις εταίρες πολλές φορές προέρχονταν από το θησαυροφυλάκιο των Αθηνών. Επέτρεψε επίσης στη Λάμια και στη Λέαινα να λατρευτούν ως θεές και μάλιστα ως προσωποποιήσεις της Αφροδίτης.²¹

Οι απολυταρχικές του τάσεις και η μεγαλομανία του ενθάρρυναν εκκεντρικές εκδηλώσεις, όπως οι τιμές των Αθηναίων προς τους «σωτήρες» ή «σωτήρες θεούς» Αντίγονο Μονόφθαλμο και Δημήτριο μετά την απελευθέρωση της πόλης το 307 π.Χ., η καθιέρωση αγώνων και λατρείας προς τιμήν τους, η προσθήκη δύο νέων φυλών στην Αθήνα, της Αντιγονίδος και της Δημητριάδος, η ανέγερση αγαλμάτων τους στην Αθήνα και η προσθήκη δύο ιερών πλοίων, με ονομασίες παράγωγες από τα ονόματα του Αντιγόνου και του Δημητρίου στις ιερές τριήρεις Πάραλο και Αμμωνιάδα. Χαρακτηριστικό επίσης είναι ότι τόσο στον ειδικό ύμνο σε ιθυφαλλικό μέτρο που συνέθεσαν οι Αθηναίοι προς τιμήν του για τα Ελευσίνια μυστήρια μετά την επιστροφή του από την Κέρκυρα (291 ή 290 π.Χ.), όπου ο Δημήτριος αποκαλείται «Ποσειδών» (υπαινιγμός στη ναυτική του νίκη στη Σαλαμίνα) και «γιος της Αφροδίτης», όσο και σε ένα σύγχρονο σχεδόν ψήφισμα των Αθηναίων παρουσιάζεται ως θεός και παρακαλείται να αναλάβει τον πόλεμο κατά των εχθρών στο βορρά.²² Μετονομάστηκε επίσης προς τιμήν του ο μήνας Μουνιχιών και θεσπίστηκε ειδική γιορτή με το όνομά του.²³

Σε γενικές γραμμές, οι δραματικές μεταπτώσεις της πολυτάραχης ζωής του Πολιορκητή αντικατοπτρίζουν τη ρευστότητα της εποχής των Διαδόχων.