Δούκες

1. Γενικά

Οι Δούκες εμφανίζονται για πρώτη φορά στις πηγές περί τα μέσα του 9ου αιώνα. Κατάγονταν από την περιοχή της Παφλαγονίας και υπήρξαν μία από τις πλέον επιφανείς βυζαντινές αριστοκρατικές οικογένειες της Μικράς Ασίας. Επειδή ο καθορισμός της ιστορικής συνέχειας της οικογένειας αυτής από τον 9ο αιώνα έως το 1204 είναι προβληματικός, οι ερευνητές συνήθως διακρίνους τρεις ξεχωριστές ομάδες που έφεραν το συγκεκριμένο οικογενειακό επώνυμο.1 Το όνομα των Δουκών δόξασε η πρώτη ομάδα των μελών της, που δραστηριοποιήθηκε τον 9ο και τις πρώτες δεκαετίες του 10ου αιώνα. Ωστόσο, μεγαλύτερο κύρος είχαν δύο μέλη της τρίτης ομάδας, οι Κωνσταντίνος Ι΄ και Μιχαήλ Ζ΄ (1071-1078), οποίοι τον 11ο αιώνα σχημάτισαν τη δυναστεία των Δουκών. Οι σχέσεις επιγαμίας που συνήψαν με τη δυναστεία των Κομνηνών έδωσε στους Δούκες γόητρο και θέση μεταξύ των πρώτων οικογενειών της αυτοκρατορίας. Το κύρος και η δόξα του οικογενειακού τους ονόματος διατηρήθηκαν και μετά την εξάλειψη της οικογένειας των Δουκών, η συνέχεια της οποίας μπορεί να ιχνηλατηθεί στις πηγές σχεδόν έως τα μέσα του 12ου αιώνα.

2. Εμφάνιση και καταγωγή της οικογένειας των Δουκών

Οι παραδόσεις σχετικά με την καταγωγή της οικογένειας συνέδεαν τους Δούκες με τον Μέγα Κωνσταντίνο. Σύμφωνα με τον ιστορικό του 11ου αιώνα Νικηφόρο Βρυέννιο, ο οποίος και παραθέτει την παράδοση, ο πρώτος Δούκας ήταν συγγενής και στενός συνεργάτης του Μεγάλου Κωνσταντίνου, μετοίκησε από τη Ρώμη στη νεοϊδρυθείσα Κωνσταντινούπολη και διορίστηκε δουξ της πόλης. Ο προαναφερθείς αξιωματούχος, το όνομα του οποίου δεν αναφέρεται, εθεωρείτο ο ιδρυτής της οικογένειας των Δουκών.2

Ο θρύλος αυτός, βεβαίως, δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα, καθώς οι πρώτες γραπτές αναφορές σε μέλη της οικογένειας των Δουκών χρονολογούνται από τα μέσα του 9ου αιώνα. Θεωρείται ότι το οικογενειακό τους όνομα προερχόταν από τον τίτλο του δουκός τον οποίο πιθανώς έφερε ο γενάρχης της οικογένειας, ο οποίος την εποχή εκείνη ήταν διοικητής κάποιας παραμεθόριας περιοχής της αυτοκρατορίας.3 Θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι οι Δούκες ήταν βυζαντινής καταγωγής (αυτόχθονες ελληνόφωνοι).4 Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, κατάγονταν από το θέμα της Παφλαγονίας,5 όπου βρίσκονταν τα οικογενειακά τους κτήματα.

3. Οι πρώτοι εκπρόσωποι της οικογένειας τον 9ο και στις αρχές του 10ου αιώνα

Ως πρώτο μέλος της οικογένειας των Δουκών (του οποίου δεν γνωρίζουμε το όνομα) αναφέρεται ένας αξιωματούχος της αυτοκράτειρας Θεοδώρας, ο οποίος εστάλη εναντίον των Παυλικιανών της Μικράς Ασίας περί το 843-844. Τα σημαντικότερα μέλη της λεγόμενης πρώτης ομάδας των Δουκών ήταν ο Ανδρόνικος Δούκας και ο γιος του Κωνσταντίνος, οι οποίοι ανήκαν στην ανώτερη στρατιωτική ιεραρχία. Η σταδιοδρομία τους συμπίπτει με την περίοδο βασιλείας του Λέοντος ΣΤ΄ (886-912) και, όπως πολλοί άλλοι εκπρόσωποι των βυζαντινών αριστοκρατικών οικογενειών, έτσι και οι Δούκες είχαν την ευκαιρία να διακριθούν στον αγώνα εναντίον των Αράβων και να ανέλθουν κοινωνικά. Μάλιστα, στις αρχές του 10ου αιώνα ήρθαν σε σύγκρουση με την αυτοκρατορική εξουσία, κυρίως λόγω του παρακοιμωμένου Σαμωνά, συμβούλου του Λέοντος, και για κάποιο χρονικό διάστημα είχαν καταφύγει στην αυλή του Άραβα χαλίφη.

Μετά το θάνατο του Λέοντος ΣΤ΄ (912), την εξουσία ανέλαβε ο αδελφός του Αλέξανδρος (912-913), ο οποίος πριν πεθάνει (Ιούνιος 913) όρισε αντιβασιλέα και επίτροπο του ανηλίκου Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογεννήτου τον Νικόλαο Μυστικό, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και φίλο της οικογένειας των Δουκών. Πριν μάθει ότι είχε οριστεί επικεφαλής του συμβουλίου αντιβασιλείας, ο Νικόλαος Μυστικός είχε υποκινήσει τον Κωνσταντίνο Δούκα, ο οποίος ήταν δομέστικος των σχολών, σε στάση με σκοπό την κατάληψη του θρόνου. Όταν πληροφορήθηκε το θάνατο του Αλεξάνδρου, ο Κωνσταντίνος Δούκας έσπευσε με τους οπαδούς του στην Κωνσταντινούπολη. Η στάση των Δουκών κατεστάλη από την αυτοκρατορική φρουρά, ενώ ο σφετεριστής του θρόνου Κωνσταντίνος Δούκας, ο γιος του Γρηγόριος και ο ανιψιός του Μιχαήλ έχασαν τη ζωή τους στις οδομαχίες που ακολούθησαν. Ο νεότερος γιος του Κωνσταντίνου, Στέφανος, ευνουχίστηκε και εστάλη με τη μητέρα του στα κτήματα των Δουκών στο θέμα Παφλαγονίας.

Ο θάνατος των περισσότερων αρρένων μελών των Δουκών απέκλεισε τη δυνατότητα συνέχισης του οικογενειακού ονόματος. Αν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι ο Νικόλαος, ο τελευταίος γνωστός Δούκας της πρώτης ομάδας –οι συγγενικές σχέσεις του οποίου με τους προαναφερόμενους Δούκες δεν μπορούν με ακρίβεια να επιβεβαιωθούν– σκοτώθηκε σε μάχη εναντίον των Βουλγάρων στους Κατασύρτες (917), είναι σαφές γιατί υπάρχει πρόβλημα στην παρακολούθηση της συνέχειας αυτής της οικογένειας.

4. Οι Δούκες στα τέλη του 10ου και στις αρχές του 11ου αιώνα: ο Ανδρόνικος Λυδός και οι γιοι του

Στο τελευταίο τέταρτο του 10ου αιώνα συναντούμε ειδήσεις για κάποιες προσωπικότητες τις οποίες ορισμένοι ερευνητές εντάσσουν στην οικογένεια των Δουκών και συγκεκριμένα στη λεγόμενη δεύτερη ομάδα.6 Πρόκειται για τον Ανδρόνικο Λυδό και τους γιους του, Χριστόφορο και Βάρδα. Η ενδεχόμενη συγγένειά τους με τους Δούκες του 9ου και των αρχών του 10ου αιώνα δεν μπορεί ούτε κατά προσέγγιση να διακριβωθεί. Επίσης, στις πηγές δεν υπάρχουν πληροφορίες βάσει των οποίων θα μπορούσαμε με μεγαλύτερη βεβαιότητα να υποστηρίξουμε ότι οι προαναφερθέντες ανήκαν στην οικογένεια των Δουκών.7 Οι δραστηριότητες του Ανδρονίκου Λυδού και των γιων του εντάσσονται στην περίοδο της βασιλείας του Βασιλείου Β΄ (976-1025), όταν μνημονεύονται ως οπαδοί του σφετεριστή Βάρδα Σκληρού στη στάση του 976-979.

5. Οι Δούκες τον 11ο αιώνα

5.1. Οι Δούκες αυτοκράτορες

Την πλέον πολυάριθμη και γνωστότερη ομάδα των Δουκών αποτελούν δύο αδελφοί, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ι΄ Δούκας και ο καίσαρας Ιωάννης Δούκας, καθώς και οι άμεσοι απόγονοί τους, οι οποίοι εμφανίζονται συνεχώς στις πηγές μετά τα μέσα του 11ου αιώνα.8 Όμως η συγγένεια των μελών της τρίτης ομάδας των Δουκών με τους Δούκες του 9ου και 10ου αιώνα δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί. Ο Βυζαντινός ιστορικός του 12ου αιώνα Ιωάννης Ζωναράς αμφισβήτησε ανοιχτά την ύπαρξη άμεσης συγγένειας μεταξύ των προαναφερθέντων δύο αδελφών και των παλαιοτέρων Δουκών, αναφέροντας ότι στην πραγματικότητα ο Κωνσταντίνος Ι΄ και ο καίσαρας Ιωάννης προέρχονταν από τη γραμμή των γυναικείων μελών της οικογένειας.9

Η άνοδος της τελευταίας ομάδας των Δουκών αρχίζει την εποχή της μεγάλης στάσης του 1057. Ο Κωνσταντίνος Δούκας, έχοντας τον τίτλο του βεστάρχη, και ο αδελφός του Ιωάννης συγκαταλέγονταν μεταξύ των πλέον εξεχόντων μελών της βυζαντινής στρατιωτικής αριστοκρατίας (Βοτανειατών, Αργυρών, Βούρτζηδων, Βρυέννιων κ.ά.) που υποστήριξαν τις αυτοκρατορικές βλέψεις του Ισαακίου Κομνηνού. Σύμφωνα με τις πηγές της εποχής, ο Κωνσταντίνος Δούκας ήταν ένας από τους πλέον γενναιόδωρους χρηματοδότες του στασιαστικού κινήματος, γεγονός που μαρτυρεί τον μεγάλο πλούτο της οικογένειάς του.10

Η διετής βασιλεία του Ισαακίου Α΄ Κομνηνού οδήγησε στην άνοδο όλων όσοι συνέβαλαν στην κατάληψη της εξουσίας από αυτόν, συμπεριλαμβανομένης και της οικογένειας των Δουκών. Το ότι οι Δούκες εκμεταλλεύτηκαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ευκαιρία που τους δόθηκε επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι όταν το 1059 ο Ισαάκιος Α΄ παραιτήθηκε για λόγους υγείας επέλεξε ως διάδοχό του τον Κωνσταντίνο Δούκα, ο οποίος είχε ήδη τιμηθεί με τον τίτλο του προέδρου.

Η βασιλεία του Κωνσταντίνου Ι΄ οδήγησε τους Δούκες στην πρώτη θέση μεταξύ των αριστοκρατικών οικογενειών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Οι πολυάριθμοι συγγενείς του αυτοκράτορα και του Ιωάννη Δούκα κατέλαβαν εξέχουσες θέσεις στον κρατικό μηχανισμό και συνδέθηκαν με σχέσεις επιγαμίας με άλλες βυζαντινές αριστοκρατικές οικογένειες. Από την εποχή εκείνη παρατηρείται και η διάδοση του οικογενειακού ονόματος των Δουκών σε άλλες οικογένειες της ανώτερης τάξης. Μολονότι η δυναστεία των Δουκών έληξε το 1078, με την ανατροπή του Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα, γιου του Κωνσταντίνου Ι΄, οι Δούκες, χάρη στις συγγενικές σχέσεις με τους Κομνηνούς, διατήρησαν τις πλέον επιφανείς και εξέχουσες θέσεις στην αυτοκρατορία.

5.2. Σχέσεις επιγαμίας με άλλες οικογένειες

Οι Δούκες είχαν συνάψει συγγενικές σχέσεις με πολλές επιφανείς οικογένειες του Βυζαντίου, σχέσεις οι οποίες συχνά υπέκρυπταν και ταυτότητα πολιτικών συμφερόντων. Το 1034 ο Κωνσταντίνος Δούκας νυμφεύθηκε την κόρη του Κωνσταντίνου Δαλασσηνού και υποστήριξε τις βλέψεις του πεθερού του. Εξαιτίας του γεγονότος αυτού, ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Δ΄ Παφλαγών τον τιμώρησε με εξορία. Αργότερα, μετά το θάνατο της πρώτης συζύγου του, ο Κωνσταντίνος Δούκας νυμφεύθηκε την Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα. Κατά τη διάρκεια της στάσης του 1057, οι συγγενικοί δεσμοί μεταξύ των Μακρεμβολιτών και των Δουκών συνέβαλαν στο να λάβουν οι στασιαστές την υποστήριξη του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Μιχαήλ Κηρουλάριου, θείου της Ευδοκίας Μακρεμβολίτισσας.

Η πατριά των Δουκών ενισχύθηκε μετά την άνοδο του Κωνσταντίνου Ι΄ στο θρόνο, όταν ήταν προς το συμφέρον πολλών οικογενειών να έχουν συγγένεια με την αυτοκρατορική δυναστεία. Έτσι, στο β΄ ήμισυ του 11ου αιώνα οι Δούκες συνήψαν συγγενικές σχέσεις με τους Κομνηνούς, τους Παλαιολόγους και τους Πηγονίτες. Τη μεγαλύτερη σημασία για τους Δούκες είχαν οι συγγενικοί δεσμοί με τους Κομνηνούς, δεδομένου ότι η συγγένεια αυτή τούς βοήθησε να ισχυροποιηθούν και να διατηρήσουν τις θέσεις τους στην περίοδο της διακυβέρνησης της δυναστείας των Κομνηνών.

5.3. Αντιπαλότητα μεταξύ Δουκών και Κομνηνών

Η παραίτηση του Ισαακίου Α΄ Κομνηνού υπέρ του Κωνσταντίνου Δούκα και όχι κάποιου από τα μέλη της οικογένειάς του προκάλεσε αντιπαλότητα μεταξύ των Δουκών και των Κομνηνών, διότι ορισμένοι από τους τελευταίους δεν μπόρεσαν να συμβιβαστούν με την απώλεια της εξουσίας. Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να ενταχθούν οι πολιτικές δραστηριότητες της Άννας Δαλασσηνής, συζύγου του Ιωάννη Κομνηνού (αδελφού του Ισαακίου Α΄) και μητέρας του μετέπειτα αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ Κομνηνού (1081-1118).11 Η Άννα Δαλασσηνή παρέμεινε ως το τέλος της ζωής της μεγάλη αντίπαλος των Δουκών και την εχθρότητα αυτή, η οποία είχε τις ρίζες της στα γεγονότα του 1059, την έδειχνε επανειλημμένα. Την περίοδο 1068-1071, όταν η θέση της δυναστείας των Δουκών είχε κλονιστεί εξαιτίας της ανόδου του Ρωμανού Δ΄ Διογένη στο θρόνο,12 η Άννα Δαλασσηνή είχε ταχθεί με την παράταξη του νέου αυτοκράτορα, στον οποίον έμεινε πιστή και μετά την ανατροπή του από τους Δούκες το 1071, με αποτέλεσμα για κάποιο διάστημα να σταλεί στην εξορία μαζί με τους γιους της. Εχθρότητα απέναντι στους Δούκες έδειξε και όταν ο καίσαρας Ιωάννης Δούκας πρότεινε τη σύναψη γάμου μεταξύ της εγγονής του Ειρήνης13 και του Αλεξίου Κομνηνού. Ο γάμος τελικά έγινε παρά τη θέληση της Άννας Δαλασσηνής, η οποία δεν συμβιβάστηκε ποτέ με αυτόν: το 1081, μετά την άνοδο του Αλεξίου Κομνηνού στο θρόνο, η μητέρα του επιχείρησε να διαλύσει το γάμο. Η απόπειρα αυτή δεν είχε επιτυχία, καθώς ο Αλέξιος Α΄ έγκαιρα συνειδητοποίησε τις συνέπειες της πράξης αυτής για τα πολιτικά συμφέροντα της οικογένειας των Κομνηνών.

5.4. Η πολιτική συμμαχία Δουκών – Κομνηνών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο γάμος μεταξύ της Ειρήνης Δούκαινας και του Αλεξίου Κομνηνού, ο οποίος έγινε το 1077, ήταν προς όφελος και των δύο οικογενειών. Αυτό το επιβεβαιώνουν και οι μαρτυρίες της Άννας Κομνηνής, κόρης του Αλεξίου Α΄. Από τα στοιχεία που περιέχονται στην Αλεξιάδα καθίσταται σαφές ότι κινητήρια δύναμη πίσω από τη στάση του 1081 ήταν οι Δούκες, με επικεφαλής τον καίσαρα Ιωάννη, καθώς και ο Γεώργιος Παλαιολόγος, ο οποίος είχε νυμφευθεί την Άννα, αδελφή της Ειρήνης Δούκαινας. Είναι επίσης γνωστό ότι οι Δούκες και οι σύμμαχοί τους στήριξαν τη στάση με χρηματικά μέσα, τα οποία βοήθησαν ώστε να συγκεντρωθεί στρατός, χωρίς τον οποίο ήταν αδύνατη η επιτυχής έκβαση του εγχειρήματος. Ο γάμος με την Ειρήνη ήταν που έδωσε το προβάδισμα στον Αλέξιο Κομνηνό απέναντι στο μεγαλύτερο αδελφό του Ισαάκιο. Χάρη στην επιρροή των Δουκών, ο στρατός ανακήρυξε τον Αλέξιο διάδοχο του θρόνου. Επιπλέον, ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Κοσμάς, επίσης οπαδός των Δουκών, επηρέασε τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Γ΄ Βοτανειάτη στο να παραιτηθεί από το θρόνο για να μην προκαλέσει εμφύλιο πόλεμο.

Όταν ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός ανέλαβε την εξουσία, οι εκπρόσωποι των Δουκών ζήτησαν να αναγνωριστούν και επιβεβαιωθούν επισήμως τα δικαιώματά τους στο θρόνο. Οι Δούκες, συνεπώς, δεν είχαν παραιτηθεί από τη συμμετοχή τους στην εξουσία και προσπαθούσαν να προστατεύσουν τα δυναστικά τους συμφέροντα με δύο τρόπους. Ο πρώτος ήταν μέσω του Κωνσταντίου Δούκα, γιου του ανατραπέντος Μιχαήλ Ζ΄, στον οποίον ο Αλέξιος Α΄ αναγνώρισε με χρυσόβουλλο το αξίωμα του καίσαρα. Ο δεύτερος τρόπος ήταν μέσω της Ειρήνης, συζύγου του νέου αυτοκράτορα. Οι Κομνηνοί επιχείρησαν να παρακάμψουν τα συμφέροντα των Δουκών, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι η Ειρήνη στέφθηκε αυγούστα επτά μέρες μετά τη στέψη του Αλεξίου Α΄ και τούτο μετά από επιμονή των Δουκών και των οπαδών τους.14

6. Η διάδοση του ονόματος των Δουκών

Δεδομένου ότι οι άρρενες απόγονοι του Κωνσταντίνου Ι΄ δεν έζησαν πέραν του 1100 και οι απόγονοι του καίσαρα Ιωάννη Δούκα μετά τα μέσα του 12ου αιώνα,15 θα πρέπει να γίνει διάκριση μεταξύ των πραγματικών μελών της οικογένειας των Δουκών και όσων έφεραν το οικογενειακό όνομα Δούκας. Η άνοδος της δυναστείας των Δουκών στην εξουσία και κατόπιν η σύνδεση των Δουκών με τους Κομνηνούς προσέδωσαν γόητρο στο οικογενειακό τους όνομα. Έτσι, ορισμένοι εγγονοί της Ειρήνης Δούκαινας και του Αλεξίου Α΄ πήραν το επώνυμο Δούκας.

Από τον 12ο αιώνα εξαπλώθηκε στο Βυζάντιο η συνήθεια χρήσης δύο ή περισσότερων επωνύμων. Από την εποχή εκείνη και έπειτα παρατηρείται το φαινόμενο πολλά μέλη επιφανών και λιγότερων επιφανών οικογενειών να σφετερίζονται το οικογενειακό όνομα των Δουκών, με αποτέλεσμα στις περισσότερες περιπτώσεις να είναι αδύνατο να διαπιστωθεί κάποια συγγένεια με τους πραγματικούς Δούκες που κατάγονταν από τον Κωνσταντίνο Ι΄ και τον καίσαρα Ιωάννη. Ορισμένα μεμονωμένα άτομα που κατάγονταν από άλλες οικογένειες και που, στην καλύτερη περίπτωση, είχαν μακρινή συγγένεια με τους Δούκες μέσω κάποιας γυναικείας γραμμής, υιοθετούσαν το οικογενειακό όνομα Δούκας για να προβάλουν το κύρος τους. Η αίγλη του ονόματος συνέβαλε ώστε, ακόμη και μετά την εξάλειψη της οικογένειας, το επώνυμο Δούκας να διατηρηθεί σε διάφορα τμήματα της αυτοκρατορίας, όπως στην Ήπειρο, όπου η οικογένεια των Αγγέλων-Δουκών διαφύλαξε αυτό το ένδοξο όνομα έως τον 14ο αιώνα.


1. Τις τρεις ομάδες των Δουκών διέκρινε ο Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ. 1-3, 6.

2. Βλ. Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (επιμ.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ. 67, 12-69, 4. Πρβ. Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ. 3.

3. Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ. 4.

4. Ορισμένοι ερευνητές υποστήριξαν την πιθανότητα αρμενικής καταγωγής της οικογένειας των Δουκών, όμως κάτι τέτοιο δε βασίζεται στις πηγές. Βλ. Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ. 3-6.

5. Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ. 8 και σημ. 2.

6. Ο Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ. 8, 26, 27 εντάσσει τα πρόσωπα αυτά στην οικογένεια των Δουκών με επιφυλάξεις. Ο Cheynet, J.-C., Pouvoir et contestations à Byzance 963-1210 (Paris 1990), σελ. 172, 216 και σημ. 63 δέχεται την πιθανότητα ο Ανδρόνικος Λυδός και οι γιοι του να ανήκαν σε έναν κλάδο των Δουκών καταγόμενο από την περιοχή του θέματος Θρακησίων ή του θέματος Οψικίου.

7. Η Krsmanović, B., Uspon vojnog plemstva u Vizantiji 11. veka (Beograd 2001), σελ. 163 και σημ. 62, βασιζόμενη στην περιγραφή του Ιωάννη Σκυλίτζη, Σύνοψις Ιστοριών, Thurn, I. (επιμ.), Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 5, Berlin – New York 1973), σελ. 319, 328, 354, όπου ο Ανδρόνικος Λυδός αναφέρεται ως πατρίκιος και δούκας, ενώ στους γιους του Ανδρόνικου δεν αποδίδεται το οικογενειακό όνομα Δούκας, πιθανολογεί ότι η λεγόμενη δεύτερη ομάδα δεν ανήκε στην οικογένεια των Δουκών.

8. Πιθανολογείται ότι οι δύο αδελφοί ήταν γιοι κάποιου Ανδρόνικου Δούκα, γνωστού από μία σφραγίδα στην οποία μνημονεύεται ως πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Μεγάλης Πρεσθλάβας. Βλ. Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ. 28 και Cheynet, J.-C, Pouvoir et contestations à Byzance 963-1210 (Paris 1990), σελ. 193, 217.

9. Ιωάννης Ζωναράς, Επιτομή Ιστοριών, Bütner-Wobst, T. (επιμ.), Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum 3 (Bonn 1897), 675, 18-676, 8.

10. Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, Τσολάκης, Ε. (επιμ.), Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη (Ioannes Scylitzes Continuatus) (Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 105, Θεσσαλονίκη 1968), σελ. 108, 20-23.

11. Σύμφωνα με το Νικηφόρο Βρυέννιο, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (επιμ.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ. 81-83, η Άννα Δαλασσηνή αντιτάχθηκε ανοιχτά στην απόφαση του Ισαακίου Α΄ Κομνηνού να τον διαδεχθεί ο Κωνσταντίνος Δούκας. Η απόφαση του Ισαακίου ήταν ασυνήθιστη, διότι για διάδοχό του και για τη δημιουργία δυναστείας των Κομνηνών ο καταλληλότερος ήταν ο αδελφός του Ιωάννης (σύζυγος της Άννας Δαλασσηνής), πατέρας πέντε γιων, από τους οποίους οι τρεις –ο Μανουήλ, ο Ισαάκιος και ο Αλέξιος– είχαν γεννηθεί πριν από το 1059, βλ. Βαρζός, Κ., Η γενεαλογία των Κομνηνών 1 (Θεσσαλονίκη 1984), σελ. 61, 67, 87.

12. Ο γάμος της Ευδοκίας Μακρεμβολίτισσας με το στρατηγό Ρωμανό Διογένη προκάλεσε την αντίθεση των Δουκών, διότι απειλούσε τα συμφέροντα της οικογένειας, δεδομένου ότι ο γάμος αυτός μπορούσε να απειλήσει τα δικαιώματα του Μιχαήλ Δούκα στο θρόνο.

13. Η Ειρήνη Δούκαινα ήταν κόρη του Ανδρονίκου Δούκα, μεγαλύτερου γιου του Ιωάννη Δούκα, και της Μαρίας της Βουλγαρίας. Βλ. Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ. 70-74.

14. Οι Δούκες φοβούνταν ότι ο Αλέξιος είχε την πρόθεση να νυμφευθεί τη Μαρία την Αλανή, πρώην σύζυγο του Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα και του Νικηφόρου Γ΄ Βοτανειάτη. Πρβ. Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Reinsch, D.R. – Kambylis, A. (επιμ.), Annae Comnenae Alexias (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 40, Berlin – New York 2001), σελ. 89-90, 92-93.

15. Βλ. Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ. 11.