Δωρανίτες
1. Η οικογένεια των Δωρανιτών

1.1. Καταγωγή και εξέλιξη (13ος αιώνας)

Ο αριστοκρατικός οίκος των Δωρανιτών, που καταγόταν από την ύπαιθρο της Τραπεζούντας, πιθανόν από τη Δρύωνα (Κόβατα), εμφανίζεται πρώτη φορά το 1204, την περίοδο δηλαδή της ίδρυσης της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Η οικογένεια θεωρείται μία από τις αυτόχθονες οικογένειες του Πόντου1 οι οποίες ενίσχυσαν τους Μεγαλοκομνηνούς στην προσπάθειά τους να εδραιωθούν στην επικράτεια, στηρίζοντάς τους τόσο με ανθρώπινο δυναμικό όσο και υλικά. Ωστόσο στοιχεία για τα μέλη της εκείνης της περιόδου δεν υπάρχουν.

1.2. Ακμή (14ος αιώνας)

Το 14ο αιώνα οι Δωρανίτες γνώρισαν μεγάλη ακμή και συγκαταλέγονταν στις πλουσιότερες οικογένειες γαιοκτημόνων της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Διέθεταν κτήματα στη Μεσοχαλδία, όπου ήταν και ο τόπος δράσης τους, ενώ ανήλθαν στην κλίμακα της ιεραρχίας της αυτοκρατορικής αυλής και της εκκλησίας λαμβάνοντας αξιώματα όπως του πρωτοβεστιαρίου, του κριτή της βασιλικής αυλής και του μεγάλου οικονόμου της Μεγάλης Εκκλησίας. Σημαντικός ήταν επίσης ο ρόλος που διαδραμάτισαν στα πολιτικά δρώμενα συμμετέχοντας ενεργά στις εμφύλιες διενέξεις που έπληξαν την αυτοκρατορία το 14ο αιώνα.

Την περίοδο εκείνη οι μεγάλες αριστοκρατικές οικογένειες αποτελούσαν πυρήνες οργάνωσης στασιαστικών κινημάτων, που πολλές φορές λόγω και των μεταξύ τους διαφορών πήραν διαστάσεις εμφύλιων πολέμων. Οι Δωρανίτες πρωταγωνίστησαν σε αυτές τις διαμάχες και συνεργάστηκαν επανειλημμένα με άλλες αριστοκρατικές οικογένειες της Τραπεζούντας, όπως τους Σχολαρίους, τους Καβασίτες, τους Καμαχηνούς και τους Τζανιχίτες, με σκοπό την απόκτηση περισσότερης πολιτικής δύναμης και την επιβολή της επιθυμητής κοινωνικοπολιτικής ισορροπίας.

Τα στοιχεία για την περαιτέρω εξελιξη του οίκου κατά το 15ο αιώνα είναι λιγοστά. Για την πορεία της οικογένειας μετά την πτώση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας στους Οθωμανούς, το 1461/3, δεν έχουμε στοιχεία.

2. Η ανάμειξη των Δωρανιτών στις εμφύλιες διενέξεις

2.1. Η στάση του οίκου επί Ειρήνης Παλαιολογίνας

Η δράση των Δωρανιτών συνδέθηκε στενά με τις εμφύλιες διενέξεις που ξέσπασαν στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας την περίοδο της βασιλείας της Ειρήνης Παλαιολογίνας (1340-1341) και συνέχισαν να διχάζουν το κράτος μέχρι και τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Αλεξίου Γ' Μεγάλου Κομνηνού. Η τραπεζουντιακή αριστοκρατία αντιπροσωπευόταν τη χρονική εκείνη περίοδο από δύο ομάδες κυρίως: τους Σχολαρίους, με την κωνσταντινουπολίτικη παράδοση, και τους αυτόχθονες Αμυτζανταρίους. Οι ομάδες αυτές εξεγέρθηκαν με στόχο να επιβάλουν νέα, συμφέρουσα κοινωνικοπολιτική ισορροπία,2 με αφορμή το κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε μετά το θάνατο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού (1332-1340), οπότε αφενός δεν υπήρχε απόγονος από τη νόμιμη σύζυγό του Ειρήνη Παλαιολογίνα (1340-1341) και αφετέρου η αυτοκράτειρα αδυνατούσε να επιβληθεί. Η οικογένεια των Δωρανιτών συντάχθηκε με το μέρος των Σχολαρίων και συνεργάστηκε στενά μαζί τους.

Έτσι, το 1340 οι Δωρανίτες εμφανίζονται με τις οικογένειες των Μειζοματών, των Καβασιτών και των Καμαχηνών να στηρίζουν τους Σχολαρίους στον αγώνα τους κατά της Ειρήνης Παλαιολογίνας και να οχυρώνονται μαζί τους στη μονή του Αγίου Ευγενίου, η οποία αποτέλεσε το κέντρο των επιχειρήσεων εναντίον της. Από την οικογένεια αναφέρεται ονομαστικά στις πηγές ο Κωνσταντίνος Δωρανίτης, χωρίς άλλες πληροφορίες. Μετά την ήττα των στασιαστών από τα αυτοκρατορικά στρατεύματα οι εμπλεκόμενοι συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στο φρούριο των Λιμνίων και η μονή παραδόθηκε στις φλόγες.3

2.2. Η στάση του οίκου επί Άννας Αναχουτλού

Μετά την καταστολή της εξέγερσης στη μονή του Αγίου Ευγενίου οι Δωρανίτες δεν αναφέρονται στις πηγές παρά μόνο όταν εμφανίζονται ξανά στο πολιτικό προσκήνιο ένα χρόνο αργότερα, με την πτώση της αυτοκράτειρας Ειρήνης4 και την άνοδο στο θρόνο της Άννας Αναχουτλού (1341-1342), αδελφής του πρώην αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού. Η επικράτηση των αυτόχθονων Αμυτζανταρίων μετά την άνοδο της Άννας εξώθησε τους Σχολαρίους σε επανειλημμένες απόπειρες ανατροπής της νέας αυτοκράτειρας, με τη στήριξη και άλλων αριστοκρατικών οικογενειών, μεταξύ αυτών και των Δωρανιτών. Ο ο μετέπειτα αυτοκράτορας (1344-1349) Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός, αδελφός του Αλεξίου Β' Μεγάλου Κομνηνού (1297-1330), και στη συνέχεια ο γιος του Ιωάννης, ο μετέπειτα αυτοκράτορας Ιωάννης Γ' (1342-1344), τέθηκαν επικεφαλής των προσπαθειών που κατέβαλαν οι οικογένειες για απομάκρυνση της Άννας από το θρόνο. Η οικογένεια των Δωρανιτών συμμετείχε ενεργά στα πολιτικά δρώμενα επί Άννας Αναχουτλού (1341-1342), στηρίζοντας για μία ακόμα φορά τις επιλογές των Σχολαρίων.

2.3. Η στάση του οίκου επί Ιωάννη Γ΄ και Μιχαήλ

Ο Κωνσταντίνος Δωρανίτης και ο γιος του Ιωάννης, που είχαν καταφύγει στην Κωνσταντινούπολη μετά την πρώτη, ατελέσφορη προσπάθεια του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού να ανέλθει στο θρόνο το 1340, εμφανίζονται μαζί με άλλους αριστοκράτες να συνοδεύουν τον Ιωάννη Μέγα Κομνηνό, μετέπειτα Ιωάννη Γ΄ (1342-1344), στην Τραπεζούντα με σκοπό να ανατρέψει την Άννα Αναχουτλού και να αναλάβει τη διακυβέρνηση. Στη συνέχεια, ωστόσο, η οικογένεια των Δωρανιτών φέρεται να συμμετέχει στην ομάδα εκείνη των αριστοκρατών που ανακάλεσαν τον Μιχαήλ Μέγα Κομνηνό, πατέρα του αυτοκράτορα Ιωάννη Γ'. Η εμμονή του τελευταίου να κρατά τον πατέρα του στην εξορία5 είχε στρέψει εναντίον του μέλη της τραπεζουντιακής αριστοκρατίας.6

Αφότου ο Μιχαήλ ανήλθε στο θρόνο (1344-1349) οι Δωρανίτες είχαν την εύνοια του νέου αυτοκράτορα, καθώς είχαν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ανάρρησή του. Έτσι, όταν ο Μιχαήλ τίμησε τους άρχοντες που τον είχαν βοηθήσει αποδίδοντας σε αυτούς τους υψηλότερους τίτλους και αξιώματα της αυτοκρατορίας, ο Κωνσταντίνος Δωρανίτης έλαβε το αξίωμα του πρωτοβεστιαρίου, ενώ ο γιος του Ιωάννης τον τίτλο του πιγκέρνη.

2.4. Η στάση του οίκου επί Αλεξίου Γ'

Την περίοδο της βασιλείας του Αλεξίου Γ΄ Μεγάλου Κομνηνού (1349-1390) η οικογένεια των Δωρανιτών δέχθηκε σοβαρά πλήγματα, τα οποία αποδυνάμωσαν τον πολιτικό της ρόλο. Ο Αλέξιος, μη διαθέτοντας το σθένος να επιβληθεί στους αλληλοσπαρασσόμενους αριστοκρατικούς οίκους, προσεταιριζόταν ανάλογα με τις περιστάσεις κάποιες από τις μεγάλες οικογένειες της Τραπεζούντας, προβαίνοντας στη σύλληψη μελών πότε της μίας και πότε της άλλης. Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής, στις αρχές του Ιουνίου του 13507 ο Κωνσταντίνος Δωρανίτης συνελήφθη μαζί με τον αδελφό του, μέγα στρατοπεδάρχη-Θεόδωρο Δωρανίτη (Πιλέλη), και με άλλα μέλη της οικογένειάς του και κλείστηκαν για μικρό χρονικό διάστημα σε φυλακές ειδικά διαμορφωμένες για τους άρχοντες. Στη συνέχεια, όμως, οι σχέσεις της οικογένειας με τον αυτοκράτορα φαίνεται ότι βελτιώθηκαν, καθώς τον Ιανουάριο του 1351 ο Θεόδωρος Δωρανίτης έλαβε το αξίωμα του πρωτοβεστιαρίου,8 ενώ τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους ο Κωνσταντίνος διατελούσε ήδη κεφαλατικεύων της περιοχής των Λιμνίων.

Ωστόσο η αποκατάσταση των σχέσεων ήταν πρόσκαιρη, καθώς τον ίδιο χρόνο οι Δωρανίτες ενεπλάκησαν και πάλι σε συνωμοσίες εναντίον του Αλεξίου. Ο Θεόδωρος μαζί με το γιο του, τον γαμπρό του Ξενίτη και τα παιδιά του τελευταίου κατέλαβαν το κάστρο του Κουλά, δηλαδή την ακρόπολη της Τραπεζούντας, αιχμαλωτίζοντας ταυτόχρονα τον μεγάλο δούκα-Νικήτα Σχολάρη, ενώ και ο Κωνσταντίνος είχε ενδεχομένως εγκαθιδρύσει κράτος εν κράτει στην περιοχή των Λιμνίων, καθώς ο αυτοκράτορας εμφανίζεται να στέλνει εναντίον του στρατεύματα με επικεφαλής τη μητέρα του Ειρήνη Τραπεζουντία.9 Ο Αλέξιος αντιμετώπισε με επιτυχία και τους στασιαστές του Κουλά, τους οποίους στη συνέχεια τιμώρησε σκληρότατα. Έναν χρόνο μετά την ατελέσφορη εξέγερσή τους και τη φυλάκισή τους στο κάστρο του Κεγχρινά διέταξε να θανατωθούν. Έτσι, τον Ιούλιο του 1352 ο Θεόδωρος και τα μέλη της οικογένειάς του εκτελέστηκαν διά στραγγαλισμού. Η εκτέλεση των Δωρανιτών σήμανε ταυτόχρονα και τον περιορισμό της πολιτικής τους δύναμης και ισχύος.

3. Αποκατάσταση των σχέσεων των Δωρανιτών με το θρόνο

Σχεδόν είκοσι χρόνια μετά ο αυτοκράτορας Αλέξιος Γ' προέβη σε μια κίνηση καλής θέλησης προς τα μέλη της οικογένειας των Δωρανιτών με απώτερο στόχο τον τερματισμό των εμφύλιων διενέξεων που είχαν πλήξει καίρια για μεγάλο χρονικό διάστημα την αυτοκρατορία. Έτσι, το 1371 παραχώρησε με χρυσόβουλο στον Γεώργιο Δωρανίτη το δικαίωμα να του κληροδοτηθεί το χωριό Χωροβή, την κυριότητα του οποίου είχε δωρίσει σε άγνωστη χρονική στιγμή ο αυτοκράτορας Βασίλειος Μέγας Κομνηνός (1332-1340) στον πατέρα του Γεωργίου. Στο χρυσόβουλο ο Γεώργιος αποκαλείται «οικείος», πρόσωπο δηλαδή του περιβάλλοντος του αυτοκράτορα, ενώ εμφανίζεται να φέρει το αξίωμα του αμυτζαντάριου (ήταν δηλαδή ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος των ανακτόρων). Παράλληλα, σε έγγραφο της μονής Βαζελώνος καταγράφεται ως κριτής της βασιλικής αυλής και ως μέγας οικονόμος της Μεγάλης Εκκλησίας.

Τα υψηλά αξιώματα τα οποία αποδόθηκαν στον Γεώργιο Δωρανίτη είναι ενδεικτικά της μεταστροφής της στάσης του αυτοκράτορα απέναντι στην οικογένεια. Οι Δωρανίτες είχαν πλέον συγχωρεθεί από τον αυτοκράτορα για τις συνεχείς προσπάθειες ανατροπής του, είχαν επιστρέψει στις γαιοκτησίες τους και είχαν αναλάβει και πάλι θέσεις ισχύος που κατείχαν από παλιά τόσο στην πολιτική διοίκηση όσο και στην εκκλησιαστική. Οι καλές σχέσεις με τον οίκο των Μεγαλοκομνηνών φαίνεται ότι διατηρήθηκαν ως την κατάκτηση της αυτοκρατορίας από τους Οθωμανούς, καθώς υπάρχουν αναφορές για κάποιο άλλο μέλος της οικογένειας, τον Ιωάννη Δωρανίτη, που έφερε το αξίωμα του πρωτόπαπα το 1432, επί Ιωάννη Δ΄ Μεγάλου Κομνηνού (1429-1458).

1. Στην εδραίωση των Μεγαλοκομνηνών στον Πόντο συνέβαλαν επίσης οι οικογένειες των Τζανιχιτών, των Καβασιτών και των Καμαχηνών. Βλ. Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 56, 234, και Janssens, E., Trébizonde en Colchide (Bruxelles 1969), σελ. 67.

2. Βλ. Λυμπερόπουλος, B., O Βυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (Αθήνα 1999), σελ. 138.

3. Η εξέγερση των στασιαστών έληξε όταν έφθασε στην Τραπεζούντα από την Κωνσταντινούπολη προς ενίσχυση της αυτοκράτειρας ο ευνούχος και μέγας δουξ Ιωάννης. Βλ. Bredenkamp, F., “The Doranites family of the 14th century Byzantine Empire of Trebizond”, Βυζαντιακά 19 (1999), σελ. 245. Δεν είναι γνωστό ποια ακριβώς ήταν η ανάμειξη του Κωνσταντίνου Δωρανίτη ούτε αν ο ίδιος συγκαταλέγεται στα άτομα που συνελήφθησαν.

4. Η αντίσταση που είχε οργανώσει στη Λαζία η Άννα εναντίον της αυτοκράτειρας σε συνδυασμό με τη λαϊκή οργή που είχε ξεσπάσει για τον εμπρησμό της Τραπεζούντας μετά την επίθεση των Τουρκομάνων Αμιτιωτών στις 4 Ιουλίου 1341 ανάγκασαν την Ειρήνη Παλαιολογίνα να εγκαταλείψει το θρόνο. Βλ. Ahrweiler-Γλύκατζη, Ε., «Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας», στο Iστορία του Εληνικού Έθνους Θ': Υστεροβυζαντινοί χρόνοι (1204-1453) (Αθήνα 1980), σελ. 325-364, ιδ. 333.

5. Ο Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός μετά την αποτυχημένη προσπάθεια να εκδιώξει την Άννα Αναχουτλού από το θρόνο της Τραπεζούντας συνελήφθη και περιορίστηκε αρχικά στο Οίναιον και στη συνέχεια στα Λίμνια. Βλ. Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 242.

6. Ο Νικήτας Σχολάρης βοήθησε τον Μιχαήλ να δραπετεύσει τον Μάρτιο του 1344, να επιστρέψει στην Τραπεζούντα (3 Μαΐου 1344) και να ανατρέψει τον γιο του Ιωάννη Γ' Μέγα Κομνηνό, ο οποίος εξορίστηκε στο σπήλαιο-ναό του Αγίου Σάββα. Βλ. Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 243-244.

7. Την άποψη αυτή την υποστηρίζει ο A. Bryer· βλ. Bryer, A., “The Estates of the Empire of Trebizond. Evidence for their resources, products, agriculture, ownership and location”, Αρχείον Πόντου 35 (1979), σελ. 370-477 [επανεκτύπωση στο Bryer, A., The empire of Trebizond and the Pontos (Variorum Reprints Collected Studies, London 1980)]. O F. Bredenkamp τοποθετεί τη σύλληψη μελών της οικογένειας Δωρανίτη τον Ιούνιο του 1351· βλ. Bredenkamp, F., “The Doranites family of the 14th century Byzantine Empire of Trebizond”, Βυζαντιακά 19 (1999), σελ. 246.

8. Ο αυτοκράτορας απέδωσε στον Θεόδωρο Δωρανίτη το αξίωμα του πρωτοβεστιαρίου ύστερα από τη συνωμοσία του πρώην πρωτοβεστιαρίου Λέοντος Καβασίτη. Βλ. Λυμπερόπουλος, B., O Βυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (Αθήνα 1999), σελ. 165.

9. O F. Bredenkamp υποστηρίζει ότι η μητέρα του αυτοκράτορα Αλεξίου Γ' Μεγάλου Κομνηνού Ειρήνη Τραπεζουντία διέμεινε στο σπίτι του Δωρανίτη στα Λίμνια για τρεις μήνες. Βλ. Bredenkamp, F., “The Doranites family of the 14th century Byzantine Empire of Trebizond”, Βυζαντιακά 19 (1999), σελ. 247.