Θεόδωρος Μαγκαφάς
1. Βιογραφικά στοιχεία και δράση

Ο Θεόδωρος Μαγκαφάς,1 γνωστός και ως Μωροθεόδωρος,2 γεννήθηκε περί τα μέσα του 12ου αιώνα και ήταν πλούσιος γαιοκτήμονας από τη Φιλαδέλφεια της Λυδίας. Επί βασιλείας Ισαακίου Β' (1185-1195, 1203-1204), ιδρυτή της δυναστείας των Αγγέλων, ήταν διοικητής της Φιλαδέλφειας, ενώ κατείχε και το αξίωμα του στρατηγού. Περί το 1188, έχοντας την υποστήριξη της πλειονότητας των κατοίκων της πόλης και του μεγαλύτερου τμήματος της Λυδίας, καθώς και τη στρατιωτική στήριξη των Αρμένιων εποίκων της Τρωάδος και του Σκαμάνδρου, στασίασε στη Φιλαδέλφεια και αυτοανακηρύχτηκε αυτοκράτωρ. Μάλιστα, έκοψε δικό του νόμισμα, με εγχάρακτη τη μορφή του,3 θεμελιώνοντας έτσι την πολιτική και οικονομική ανεξαρτησία του κράτους του. Τον Ιούνιο του 1189, όταν ο αυτοκράτωρ Ισαάκιος Β' ανέλαβε εκστρατεία εναντίον του, ο Θεόδωρος αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει και να παραιτηθεί από τον αυτοκρατορικό τίτλο που είχε σφετεριστεί.

Συναντάται εκ νέου στις πηγές περί το 1193,4 όταν ήλθε αντιμέτωπος με τον Βασίλειο Βατάτζη, νεοδιορισμένο δούκα του θέματος των Θρακησίων και μέγα δομέστικο. Ο Βατάτζης κατάφερε να συλλάβει μεγάλο αριθμό υποστηρικτών του Μαγκαφά και ο τελευταίος υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει την περιοχή και να καταφύγει στον Καϊχοσρόη Α' (1192-1197, 1204/5-1211), σουλτάνο του Ικονίου, προσβλέποντας στη βοήθειά του για να διεκδικήσει εκ νέου τα εδάφη που είχε αναγκαστεί να εγκαταλείψει. Το 1195/6, έχοντας στρατολογήσει μεγάλο αριθμό Τουρκομάνων μισθοφόρων, επέστρεψε στην περιοχή της Φιλαδέλφειας και επιδόθηκε σε σειρά επιδρομών και λεηλασιών στις περιοχές της κοιλάδας του Μαιάνδρου, της Καρίας και των Χωνών, προκαλώντας μεγάλες καταστροφές.5 Η δραστηριότητα του Μαγκαφά ανακόπηκε στα τέλη του 1196 από τον νέο αυτοκράτορα Αλέξιο Γ' Άγγελο (1195-1203), ο οποίος εξαγόρασε τον στασιαστή από τον σουλτάνο Καϊχοσρόη και τον φυλάκισε.6 Το 1204 ο Μαγκαφάς (ο οποίος προφανώς είχε στο μεταξύ απελευθερωθεί από τη φυλακή και είχε εγκαταλείψει τη Βασιλεύουσα μετά την Άλωση) επιχείρησε να καθιδρύσει για δεύτερη φορά ανεξάρτητο κράτος στη Φιλαδέλφεια.7 Όμως οι δυνάμεις του ήταν ανεπαρκείς και στις 19 Μαρτίου 1205 ηττήθηκε κοντά στο Αδραμύττιον από τον μετέπειτα Λατίνο αυτοκράτορα Ερρίκο της Φλάνδρας (1206-1216), ο οποίος την περίοδο εκείνη είχε εκστρατεύσει στη ΒΔ Μικρά Ασία. Λίγο αργότερα, ο Θεόδωρος Α' Λάσκαρις, αυτοκράτωρ της Νίκαιας, ενσωμάτωσε στο κράτος του τις κτήσεις του Μαγκαφά. Η τύχη του τελευταίου δεν είναι γνωστή, αλλά εικάζεται ότι πέθανε αιχμάλωτος στα εδάφη της Νίκαιας.

1. Το όνομα Μαγκαφάς δεν έχει ελληνική ρίζα. Ενδεχομένως προέρχεται από την εξελληνισμένη μορφή της τουρκικής λέξης Mankafa (= ανόητος). Ο Σαββίδης, Α.Γ.Κ., Βυζαντινά στασιαστικά και αυτονομιστικά κινήματα στα Δωδεκάνησα και τη Μικρά Ασία, 1189-1240 μ.Χ.: Συμβολή στη μελέτη της υστεροβυζαντινής προσωπογραφίας και τοπογραφίας την εποχή των Αγγέλων, των Λασκαρίδων της Νίκαιας και των Μεγαλοκομνηνών του Πόντου (Αθήνα 1987), σελ. 173, 174, υποστηρίζει ότι οι Σελτζούκοι μισθοφόροι του Θεοδώρου μετέφρασαν στη γλώσσα τους το όνομα Μωροθεόδωρος, που αποδιδόταν στον Θεόδωρο, ως Mankato και οι Έλληνες στη συνέχεια το απέδωσαν ως Μαγκαφάς. Το επώνυμο Μαγκαφάς, σύμφωνα με τον Σαββίδη, δε συναντάται πριν από την εμφάνιση του Μωροθεοδώρου στο προσκήνιο, αλλά ούτε και μετά από αυτόν. Ωστόσο, ο Cheynet, J.-C., “Philadelphie, un quart de siècle de dissidence, 1182-1206”, στο Philadelphie et autres études (Byzantina Sorbonensia 4, Paris 1984), σελ. 45, καταγράφει μέλη της οικογένειας Μαγκαφά που έδρασαν τον 11ο και 13ο αιώνα.

2. Ο Θεόδωρος Μαγκαφάς αναφέρεται στις πηγές και ως Μωροθεόδωρος πιθανώς λόγω των συνεχόμενων αποτυχιών του να καταστεί ανεξάρτητος άρχοντας της Φιλαδέλφειας. Βλ. Σαββίδης, Α.Γ.Κ., Βυζαντινά στασιαστικά και αυτονομιστικά κινήματα στα Δωδεκάνησα και τη Μικρά Ασία, 1189-1240 μ.Χ.: Συμβολή στη μελέτη της υστεροβυζαντινής προσωπογραφίας και τοπογραφίας την εποχή των Αγγέλων, των Λασκαρίδων της Νίκαιας και των Μεγαλοκομνηνών του Πόντου (Αθήνα 1987), σελ. 173.

3. Ένας θησαυρός αργυρών νομισμάτων που βρέθηκε στην Αφροδισιάδα της Καρίας αποδίδεται από τον Hendy, M.F., Studies in the Byzantine Monetary Economy c. 300-1450 (Cambridge 1985), σελ. 438, υποσ. 302, στον Θεόδωρο Μαγκαφά, ενώ ο Pochitonov, E., “Théodore-Pierre Asène ou Théodore Mancaphas?”, Byzantinoslavica 42 (1981), σελ. 52-57, τα αποδίδει στον Βούλγαρο ηγεμόνα Πέτρο Ασάν.

4. Ο Σαββίδης, Α.Γ.Κ., Βυζαντινά στασιαστικά και αυτονομιστικά κινήματα στα Δωδεκάνησα και τη Μικρά Ασία, 1189-1240 μ.Χ.: Συμβολή στη μελέτη της υστεροβυζαντινής προσωπογραφίας και τοπογραφίας την εποχή των Αγγέλων, των Λασκαρίδων της Νίκαιας και των Μεγαλοκομνηνών του Πόντου (Αθήνα 1987), σελ. 175, υποστηρίζει ότι ο Βασίλειος Βατάτζης εστάλη εναντίον του στασιαστή στις αρχές του 1190. Την ίδια άποψη υποστηρίζει και ο Cheynet, J.-C., “Philadelphie, un quart de siècle de dissidence, 1182-1206”, στο Philadelphie et autres études (Byzantina Sorbonensia 4, Paris 1984), σελ. 47.

5. Στις Χώνες έκαψε και τον ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, καταστρέφοντας τα ψηφιδωτά και το Ιερό Βήμα. Βλ. Βρυώνης, Σ., Η παρακμή του μεσαιωνικού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία εξισλαμισμού (11ος αι.-15ος αι.) (Αθήνα 1996), σελ. 115, 140.

6. Ο Cheynet, J.-C., Pouvoir et contestations à Byzance (963-1210) (Byzantina Sorbonensia 9, Paris 1990), σελ. 135, υποστηρίζει ότι ο Θεόδωρος Μαγκαφάς φυλακίστηκε την περίοδο εκείνη, ενώ τοποθετεί χρονικά την αποφυλάκισή του το έτος 1200. Την άποψη του Cheynet για φυλάκιση του στασιαστή ακολουθεί και ο Brand, C.M., “Mankaphas, Theodore”, στο Kazhdan, A. (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York – Oxford 1991), σελ. 1286.

7. O Angold, M., A Byzantine Government in Exile: Government and Society under the Lascarids of Nicaea (1204-1261) (Oxford 1975), σελ. 61, υποστηρίζει ότι ο Μαγκαφάς είχε γίνει κύριος της Φιλαδέλφειας την άνοιξη του 1205 και ότι συνεργαζόταν στις στρατιωτικές του επιχειρήσεις εναντίον των Λατίνων με τον Κωνσταντίνο Λάσκαρι, αδελφό του Θεοδώρου Α'. Αντίθετα, ο Οικονομίδης, Ν., «Η Δ' Σταυροφορία και η Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, 1204», στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους 9 (Αθήνα 1980), σελ. 39, υποστηρίζει ότι ο Θεόδωρος Μαγκαφάς κατόρθωσε, με τη συμπαράσταση των Φιλαδελφέων, να ανακηρυχθεί ανεξάρτητος δυνάστης για δεύτερη φορά το 1203.