Καβαζίτες (Καβασίτες ή Καβασίτηδες)
1. Η οικογένεια των Καβαζιτών το 13ο αιώνα

Ο αριστοκρατικός οίκος των Καβαζιτών, που καταγόταν από την περιοχή της Μεσοχαλδίας, απαντάται πρώτη φορά το 1204, την περίοδο δηλαδή της ίδρυσης της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Η οικογένεια των Καβαζιτών εμφανίζεται να συγκαταλέγεται ανάμεσα στις αυτόχθονες οικογένειες του Πόντου1 οι οποίες ενίσχυσαν τους Μεγαλοκομνηνούς στην προσπάθειά τους να εδραιωθούν στην επικράτεια, παρέχοντας υλική και προσωπική υποστήριξη. Στοιχεία για τα μέλη της οικογένειας την περίοδο εκείνη δεν υπάρχουν.

2. Οι Καβαζίτες το 14ο και 15ο αιώνα

2.1. Ακμή του οίκου

Το 14ο αιώνα η οικογένεια των Καβαζιτών γνώρισε μεγάλη ακμή και συγκαταλεγόταν ανάμεσα στις πιο πλούσιες οικογένειες γαιοκτημόνων. Διέθετε κτήματα στη Μεσοχαλδία,2 περιοχή στην οποία δραστηριοποιήθηκε κατά κύριο λόγο, ενώ παράλληλα τα μέλη της ανήλθαν στην ιεραρχική κλίμακα των αξιωμάτων της αυτοκρατορικής αυλής λαμβάνοντας αξιώματα όπως του πρωτοβεστιαρίου, του μεγάλου λογαριαστή και του μεγάλου δούκα. Την περίοδο αυτή επιφανή μέλη του οίκου ενεπλάκησαν ενεργά στα πολιτικά δρώμενα. Επίσης, Καβαζίτες εμφανίζονται ως χορηγοί εκκλησιαστικών και μοναστικών ιδρυμάτων.

Μετά την παράδοση της Τραπεζούντας στους Οθωμανούς το 1461, η οικογένεια των Καβαζιτών μαζί με τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας και με άλλα μέλη της αριστοκρατίας μεταφέρθηκαν αρχικά στην Κωνσταντινούπολη με οθωμανικό πλοίο και στη συνέχεια σε μια περιοχή κοντά στις Σέρρες, όπου ο Οθωμανός σουλτάνος Μωάμεθ Β' (1444-1481) τους παραχώρησε μεγάλες εκτάσεις. Το όνομα της οικογένειας παρέμεινε για πολλά χρόνια ζωντανό στη μνήμη του ποντιακού λαού μετά την εγκαθίδρυση της οθωμανικής κυριαρχίας.3

2.2. Πολιτική δράση

Σημαντικός ήταν ο ρόλος που διαδραμάτισαν τα μέλη του οίκου των Καβαζιτών στα πολιτικά δρώμενα, συμμετέχοντας ενεργά στις εμφύλιες διενέξεις που έπληξαν την αυτοκρατορία κατά τη δεκαετία του 1340. Την περίοδο αυτή οι μεγάλες αριστοκρατικές οικογένειες αποτελούσαν πυρήνες οργάνωσης στασιαστικών κινημάτων, που συχνά, λόγω και των μεταξύ τους διαφορών, έπαιρναν διαστάσεις εμφύλιων πολέμων. Η οικογένεια των Καβαζιτών διαδραμάτισε ενεργό ρόλο σε αυτές τις εμφύλιες διαμάχες και στο πλαίσιό τους συνεργάστηκε πολλές φορές και με άλλες αριστοκρατικές οικογένειες της Τραπεζούντας, όπως τους Σχολάριους, τους Δωρανίτες, τους Καμαχηνούς και τους Τζανιχίτες, με σκοπό την απόκτηση όλο και μεγαλύτερης πολιτικής δύναμης και της συμφέρουσας για τους ίδιους κοινωνικοπολιτικής ισορροπίας.

2.3. Συνεισφορά στην άμυνα της αυτοκρατορίας

Οι Καβαζίτες, αν και πολλές φορές στην ιστορική τους πορεία εμφανίζονται να στρέφονται κατά της αυτοκρατορικής εξουσίας, ωστόσο ήταν βασικοί υπερασπιστές της άμυνας της αυτοκρατορίας από τους Τουρκομάνους γείτονες ή από άλλους εξωτερικούς κινδύνους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο δούκας της Χαλδίας Ιωάννης Καβαζίτης, ο οποίος τον Αύγουστο του 1355 απελευθέρωσε την περιοχή της Χερίανας που βρισκόταν στην κατοχή των Τουρκομάνων,4 ενώ αξιοσημείωτη είναι και η προσφορά του τότε μεγάλου δούκα, μεγάλου λογαριαστή παλαιότερα, Ιωάννη Καβαζίτη, που σκοτώθηκε κατά πάσα πιθανότητα σε ναυμαχία με τους Γενουάτες έξω από τον Καφφά, μαζί με τον Μιχαήλ Τζανιχίτη, την περίοδο της βασιλείας του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού (1341, 1344-1349).

3. Εμφύλιοι – Δυναστικές έριδες. Ο ρόλος των Καβαζιτών

3.1. Επί Ειρήνης Παλαιολογίνας

Η πολιτική δράση της οικογένειας των Καβαζιτών κορυφώθηκε κατά τις εμφύλιες διενέξεις που ξέσπασαν στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας την περίοδο της βασιλείας της Ειρήνης Παλαιολογίνας (1340-1341) και συνέχισαν να ταλαιπωρούν και να διχάζουν το κράτος μέχρι και τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Αλεξίου Γ' Μεγάλου Κομνηνού (1349-1390). Η αριστοκρατία της Τραπεζούντας, που αντιπροσωπευόταν τη χρονική εκείνη στιγμή κυρίως από δύο ομάδες, τους Σχολάριους, με την κωνσταντινουπολίτικη παράδοση, και τους αυτόχθονες Αμυτζαντάριους, έλαβε αφορμή από το κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε μετά το θάνατο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού (1332-1340), λόγω της απουσίας απογόνου από τη νόμιμη σύζυγό του Ειρήνη Παλαιολογίνα (1340-1341), και από την αδυναμία της τελευταίας να επιβληθεί.5 Η οικογένεια των Καβαζιτών συντάχθηκε με το μέρος των Σχολαρίων και συνεργάστηκε στενά μαζί τους αρκετές φορές. Έτσι, το 1340 οι Καβαζίτες εμφανίζονται με τις οικογένειες των Δωρανιτών, Μειζοματών και Καμαχηνών να στηρίζουν τους Σχολάριους στον αγώνα τους κατά της Ειρήνης Παλαιολογίνας και να οχυρώνονται μαζί τους στη μονή του Αγίου Ευγενίου, η οποία και αποτέλεσε το κέντρο των επιχειρήσεών τους εναντίον της. Από την οικογένεια των Καβαζιτών αναφέρεται ονομαστικά στις πηγές το πρόσωπο του Λέοντος Καβαζίτη και του μεγάλου δούκα Ιωάννη Καβαζίτη. Ωστόσο δεν είναι γνωστό ποια ακριβώς ήταν η ανάμειξή τους στα γεγονότα αλλά ούτε και η τύχη τους στη συνέχεια.6

3.2. Επί Μιχαήλ

Ενδεχόμενη ανάμειξη των Καβαζιτών στις προσπάθειες των αριστοκρατών να ανατρέψουν την Άννα Αναχουτλού (1341-1342) δεν μαρτυρείται με σαφήνεια, αναφέρονται ωστόσο στη συνέχεια ως υποστηρικτές του αντιπάλου της, Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού. Για την ακρίβεια, μετά την αποτυχημένη εξέγερση στη μονή του Αγίου Ευγενίου, το όνομα της οικογένειας εμφανίζεται ξανά στο πολιτικό προσκήνιο της αυτοκρατορίας την περίοδο της βασιλείας του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού (1344-1349) και ως φαίνεται είχαν στραφεί και αυτοί εναντίον του Ιωάννη Γ΄ Μεγάλου Κομνηνού (1342-1344). Αφότου ο Μιχαήλ ανέβηκε στο θρόνο, οι Καβαζίτες τιμήθηκαν με υψηλά αξιώματα από τον νέο αυτοκράτορα, όπως και άλλα μέλη της αριστοκρατίας, για τη βοήθεια που του είχαν παράσχει προκειμένου να επιστρέψει από την εξορία στην Κωνσταντινούπολη και να στεφθεί στην Τραπεζούντα. Έτσι, ο Λέων Καβαζίτης ανέλαβε το αξίωμα του μεγάλου δομεστίκου, ενώ ο μέγας δούκας Ιωάννης Καβαζίτης ανέλαβε επιπλέον το αξίωμα του μεγάλου λογαριαστή. Λίγο αργότερα, ωστόσο, το Νοέμβριο του 1345, ο Λέων Καβαζίτης συνελήφθη μαζί με άλλα μέλη της αριστοκρατίας, όπως ο μέγας δούκας Νικήτας Σχολάρης, λόγω της υποψίας του αυτοκράτορα για ενδεχόμενη συμμετοχή τους στην οργάνωση νέων συνωμοσιών εναντίον του.

3.3. Επί Αλεξίου Γ΄

Την περίοδο της βασιλείας του Αλεξίου Γ' Μεγάλου Κομνηνού (1349-1390) η οικογένεια των Καβαζιτών εξακολούθησε να πρωταγωνιστεί στα πολιτικά δρώμενα της αυτοκρατορίας. Έτσι, τον Ιανουάριο του 1351 ο Αλέξιος αντιμετώπισε νέα συνωμοσία που είχε οργανωθεί από τον τότε πρωτοβεστιάριο Λέοντα Καβασίτη. Ο αυτοκράτορας διέταξε τη σύλληψη του Καβασίτη και το διορισμό του μεγάλου στρατοπεδάρχηΘεοδώρου Δωρανίτη (Πιλέλη) στη θέση του. Ενδεικτική της έντασης που υπήρχε στις σχέσεις του Αλεξίου Γ' Μεγάλου Κομνηνού με την οικογένεια των Καβαζιτών ήταν και η απόπειρα δολοφονίας εναντίον τού αυτοκράτορα στο ποτάμι του Αγίου Γρηγορίου, στην τοποθεσία Καταβατός, η οποία οργανώθηκε στις 27 Οκτωβρίου 13637 από τους Καβαζίτες8 με τη συνεργασία του Γεώργιου Σχολάριου. Οι Καβαζίτες συνελήφθησαν, ο Σχολάριος διέφυγε στην Αμισό ενώ τέθηκε σε περιορισμό ο μητροπολίτης Τραπεζούντας Νήφων στη μονή Σουμελά ως συνεργός στη συνωμοσία.

3.4. Επί Αλεξίου Δ΄ και Ιωάννη Δ΄

Το 15ο αιώνα, την περίοδο της βασιλείας του Αλεξίου Δ' Μεγάλου Κομνηνού (1417-1429), οι οίκοι των Καβαζιτών και των Σχολαρίων ήταν οι υπαίτιοι για τη δολοφονία του ίδιου του αυτοκράτορα. Όταν ο γιος του Ιωάννης, μετέπειτα Ιωάννης Δ' Μέγας Κομνηνός (1429-1460), επιχείρησε για δεύτερη φορά την ανάρρηση στο θρόνο της Τραπεζούντας, οργανώνοντας εκστρατεία εναντίον του πατέρα του με σκοπό την ανατροπή του, στο πλευρό του προσέτρεξαν για άγνωστους λόγους οι Καβαζίτες και οι Σχολάριοι. Το σχέδιο του Ιωάννη Γ' προέβλεπε τη σύλληψη του αυτοκράτορα, ωστόσο οι άρχοντες που το εκτέλεσαν παραβίασαν τις εντολές του και προέβησαν στη δολοφονία του Αλεξίου Δ' που βρισκόταν στο Αχάντι, κοντά στην Τραπεζούντα, προκειμένου να αντιμετωπίσει τις στρατιωτικές δυνάμεις του γιου του. Ο Ιωάννης, μετά τη στέψη του ως αυτοκράτορα, τιμώρησε παραδειγματικά τους υπαίτιους της δολοφονίας του πατέρα του. Δεν είναι γνωστό ποια μέλη της οικογένειας των Καβαζιτών συμμετείχαν στην επίθεση εναντίον του Αλεξίου Δ΄ και με ποιον τρόπο τιμωρήθηκαν.

3.5. Επί Δαβίδ

Μετά το θάνατο του αυτοκράτορα Ιωάννη Δ', το 1458, η οικογένεια των Καβαζιτών εμφανίζεται να στηρίζει τον νέο αυτοκράτορα Δαβίδ Μέγα Κομνηνό (1460-1461) τόσο στις προσπάθειες που κατέβαλε για να ανέλθει στο θρόνο όσο και κατά τη διάρκεια της βασιλείας του. Ο Δαβίδ προέβαλε με επιτυχία το επιχείρημα του νεαρού της ηλικίας του νόμιμου διαδόχου Αλεξίου Ε' (1458),9 τεσσάρων ετών τότε, ανιψιού του αποθανόντος Ιωάννηαπό τον αδελφό του Αλέξανδρο Μέγα Κομνηνό (Σκαντάριο). Κατάφερε άμεσα και με εύσχημο τρόπο να λάβει τη στήριξη των Καβαζιτών και να αναλάβει εκείνος τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας. Οι καλές σχέσεις της οικογένειας με τον αυτοκράτορα Δαβίδ συνεχίστηκαν μέχρι και την πτώση της αυτοκρατορίας στους Οθωμανούς το 1461.

1. Στην εδραίωση των Μεγαλοκομνηνών στον Πόντο συνέβαλαν επίσης οι οικογένειες των Τζανιχιτών, των Καβασιτών, των Καμαχηνών. Βλ. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 56, 234, και Janssens, E., Trébizonde en Colchide (Bruxelles 1969), σελ. 67.

2. Ο Λέων Καβαζίτης πρέπει να κατείχε μια πρόνοια, δηλαδή γαιοκτησία, στο «Μεσοχάλδιο», δηλαδή στη Μεσοχαλδία, και να διοικούσε περισσότερα κάστρα πριν από το κάστρο της Δορύλης, υπερασπιζόμενος την περιοχή από τους Τσεπνήδες. Βλ. Γεωργιάδης, Θ. (επιμ.), Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Ο Πόντος. Ιστορία, Λαογραφία και Πολιτισμός 1 (Θεσσαλονίκη 1991), σελ. 171.

3. Για την πορεία της οικογένειας μετά την παράδοση της Τραπεζούντας στους Οθωμανούς βλ. Beldceanu, N., “Les Qavazid ? Kabazites à la lumiere d’un Registre Ottoman de Trebizond”, στο Studia Turcologica Memoriae Alexii Bombaci dedicata (Naples 1982), σελ. 41-54.

4. Ωστόσο, ύστερα από λίγους μήνες, το Νοέμβριο, εκστρατεύοντας στην ίδια περιοχή μαζί με τον αυτοκράτορα, συνελήφθη. Το αξίωμα του δούκα της Χαλδίας το έχασε όταν τον Απρίλη του 1360 δέχτηκε την επίθεση του Τουρκομάνου εμίρη hoca Latif (Χατζηλατίφης-Χοτζιαλατίφης). Βλ.  Λυμπερόπουλος, B., O Bυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Tραπεζούντας (Aθήνα 1999), σελ. 163.

5. Βλ. Λυμπερόπουλος, B., O Bυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Tραπεζούντας (Aθήνα 1999), σελ. 138.

6. Ενδεχομένως συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στο φρούριο των Λιμνίων μαζί με τους άλλους στασιαστές μετά την ήττα τους από τα αυτοκρατορικά στρατεύματα. Το οχυρό τους, το κτηριακό συγκρότημα της μονής του Αγίου Ευγενίου, πυρπολήθηκε. Η εξέγερση των στασιαστών έληξε όταν έφθασε στην Τραπεζούντα από την Κωνσταντινούπολη προς ενίσχυση της αυτοκράτειρας ο μέγας δουξ Ιωάννης. Βλ. Bredenkamp, F., “The Doranites family of the 14th century Byzantine Empire of Trebizond”, Βυζαντιακά 19 (1999), σελ. 239-265, ιδ. σελ. 245.

7. Ο A. Bryer τοποθετεί χρονικά την απόπειρα δολοφονίας του αυτοκράτορα στις 26 Οκτωβρίου 1363· βλ. Bryer, A. – Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 327.

8. Οι συντάκτες του Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit αναφέρουν ονομαστικά τον Λέοντα Καβαζίτη ως συμμετέχοντα στην απόπειρα δολοφονίας του αυτοκράτορα Αλεξίου Γ' Μεγάλου Κομνηνού. Βλ. Trapp, E. – Beyer, H. –  Leontiades, I. (eds), Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit 5 (Wien 1981), s.v. «Καβαζίτης Λέων», σελ. 2, αρ. 10011.

9. Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Δ' όρισε ως διάδοχό του πριν πεθάνει τον Αλέξιο Ε', γιο του αδελφού του Αλέξανδρου Κομνηνού. Βλ. Βαρζός, Κ., «Η μοίρα των τελευταίων Μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντας», Βυζαντινά 12 (1983), σελ. 269-289, ιδ. σελ. 271, υποσ. 19.