Κροίσος
1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Κροίσος ήταν βασιλιάς της Λυδίας από το 560 έως το 547 π.Χ.1 Στο ενδιαφέρον του Ηροδότου για τη βασιλεία του και γενικότερα για την προσωπικότητά του οφείλουμε την αρκετά σαφή εικόνα που έχουμε για τη ζωή και τη δράση του.2

Πατέρας του ήταν ο Αλυάττης (610-560 π.Χ.), τον οποίο διαδέχθηκε. Η μητέρα του ήταν καρικής καταγωγής. Αν και πρωτότοκος, ο Κροίσος έπρεπε να αναμετρηθεί με τον ετεροθαλή –από μητέρα ιωνικής καταγωγής– αδελφό του Πανταλέοντα, προκειμένου να σιγουρέψει τη θέση του στο θρόνο. Ο σφετεριστής είχε την υποστήριξη ενός ισχυρού προσώπου, του Σαδυάττη, ο οποίος είχε αρνηθεί προηγουμένως τη βοήθειά του στον Κροίσο, όταν ο τελευταίος ήταν ακόμη δυνάστης του Αδραμυττίου και της πεδιάδας της Θήβης στην Τρωάδα.3 Στην αντίπαλη παράταξη συντάχθηκαν ακόμη οι τύραννοι Γλαυκίας της Σιδηνής και Πίνδαρος της Εφέσου, που ήταν και ανιψιός του.4

2. Δράση και πολιτική

Ο Κροίσος συνέδεσε κατεξοχήν τη δράση του με τους Έλληνες, τόσο στη Μικρά Ασία, όσο και στη μητροπολιτική Ελλάδα, σε βαθμό που οι σύγχρονοι ιστορικοί δυσκολεύονται να τον αντιμετωπίσουν ως τυπικό Ανατολίτη μονάρχη.5 Η πολιτική του απέναντι στους Έλληνες ήταν αμφίσημη. Αφενός συνέχισε τις πολεμικές προσπάθειες του πατέρα του Αλυάττη και για πρώτη φορά κατέστησε τις πόλεις της Ασίας υποδούλους, ενώ λέγεται ότι σχεδίαζε και την κατασκευή στόλου για την κατάληψη των νησιών του Αιγαίου.6 Παρά την καθυπόταξη των ελληνικών πόλεων όμως, που ήταν σφραγισμένη με όρκους και συνθήκες,7 συνδέθηκε με συμμαχίες με τη Σπάρτη και την Αθήνα και κόσμησε τα μεγάλα ελληνικά ιερά τόσο στην επικράτειά του, όσο και στη μητροπολιτική Ελλάδα με πλούσια αναθήματα.8 Η δράση του υπαγορεύθηκε από τις επιταγές της πολιτικής του πατέρα του, της επέκτασης δηλαδή της λυδικής κυριαρχίας στο σύνολο της Μικράς Ασίας και ακόμη δυτικότερα. Στην επικράτειά του, εκτός της Λυκίας και της Κιλικίας, ανήκαν η Φρυγία έως τον ποταμό Άλυ, το σύνολο της δυτικής Μικράς Ασίας, η Μυσία, η Παφλαγονία και η Βιθυνία.9

Η εσωτερική του πολιτική υπηρέτησε και αυτή τις φιλοδοξίες για επέκταση και για προσέγγιση των Ελλήνων: αντικατέστησε τα νομίσματα από ήλεκτρο με κοπές από χρυσό και άργυρο, ώστε να διευκολύνει τις εμπορικές επαφές του βασιλείου του με τον ελληνικό κόσμο,10 και υπήρξε γενικά δεκτικός σε επισκέψεις επιφανών Ελλήνων στην αυλή του, όπως μαρτυρούν το περίφημο επεισόδιο της συνάντησής του με το Σόλωνα,11 οι συναντήσεις του με το Βία από την Πριήνη ή τον Πιττακό από τη Μυτιλήνη,12 αλλά και οι λιγότερο κολακευτικές ιστορίες του πλουτισμού του Αλκμέωνος13 και της σωτηρίας του Μιλτιάδη του πρεσβύτερου.14 Οι φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες αποδεικνύουν ότι ο Κροίσος αφιέρωσε τους κίονες του αρχαϊκού Αρτεμισίου της Εφέσου, ενώ δικό του έργο ήταν και ο ναός της Κυβέλης στις Σάρδεις, που καταστράφηκε το 499 π.Χ. κατά την Ιωνική επανάσταση.15 Η τέχνη στη Λυδία την περίοδο της μοναρχίας του φανερώνει την έντονη πολιτιστική διείσδυση του ελληνικού στοιχείου.

Η πολιτική του Κροίσου στέφθηκε τελικά από πλήρη αποτυχία, όταν αναγκάστηκε να αναμετρηθεί με μια αυτοκρατορία που είχε τις ίδιες επεκτατικές φιλοδοξίες με τη δική του. Μετά την κατάληψη του μηδικού βασιλείου από τους Πέρσες προτίμησε να αναλάβει ο ίδιος πρωτοβουλία. Η σύγκρουσή του με τον Κύρο Β' προετοιμάστηκε λεπτομερώς: ο Κροίσος ζήτησε χρησμούς από όλα τα φημισμένα μαντεία της εποχής στη Μικρά Ασία (Βραγχίδαι), στην Ελλάδα (Δελφοί, Δωδώνη, Άβαι Φωκίδας, Αμφιαράειο Ωρωπού) και στη Λιβύη· στο ιερό των Δελφών μάλιστα αφιέρωσε μια σειρά από πολυτελή αναθήματα, τα οποία αναφέρει διεξοδικά ο Ηρόδοτος.16 Ο πρώτος χρησμός του μαντείου των Δελφών προειδοποιούσε τον Κροίσο ότι, αν εκστράτευε κατά των Περσών, θα κατέλυε μια μεγάλη αυτοκρατορία (που, τελικά, ήταν η δική του), ενώ δεύτερος χρησμός τον συμβούλευε να τραπεί σε φυγή όταν βασιλιάς των Μήδων στεφθεί ένας «ημίονος» (δηλαδή νόθος, όπως ήταν ο Κύρος). Κατά τα λεγόμενα του Ηροδότου, ο Κροίσος παρερμήνευσε τους δύο χρησμούς, που προέλεγαν φανερά το τέλος του, και έχοντας εξασφαλίσει τη συμμαχία των Σπαρτιατών και των Αιγυπτίων εκστράτευσε κατά των Περσών.

Η μάχη στην Πτερία, που ορισμένοι την ταυτίζουν με τη Χαττούσα, την αρχαία πρωτεύουσα του χεττιτικού βασιλείου, οδήγησε στην ήττα και στην άτακτη οπισθοχώρηση του Κροίσου στην πρωτεύουσά του, τις Σάρδεις. Εκεί οχυρώθηκε περιμένοντας ενισχύσεις από τους συμμάχους του, που δεν έφθασαν ποτέ. Ο Κύρος αιφνιδίασε τον Κροίσο βαδίζοντας εναντίον της πανίσχυρης, οχυρωμένης πρωτεύουσάς του, την οποία κατέλαβε έπειτα από σύντομη πολιορκία.

Για το τέλος του Κροίσου διαθέτουμε αντικρουόμενες εκδοχές: σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, που απηχεί λυδικές πηγές, ο Κύρος τοποθέτησε το Λυδό βασιλιά στην πυρά, αλλά τελικά δεν τον έκαψε ζωντανό έπειτα από παρέμβαση του Απόλλωνα.17 Ο Βακχυλίδης αντίθετα αφηγείται πως ο Κροίσος επιχείρησε να αυτοκτονήσει στην πυρά μαζί με την οικογένειά του, αλλά τον έσωσε η θεϊκή παρέμβαση του Δία και του Απόλλωνα, ο οποίος τον μετέφερε στη χώρα των Υπερβορείων.18 Η σκηνή στην πυρά, χωρίς να μπορεί κανείς να πει από ποια εκδοχή την έχουν εμπνευστεί, εμφανίζεται σε έναν περίφημο αττικό ερυθρόμορφο αμφορέα του 490-480 π.Χ. που βρίσκεται στο Λούβρο, όπου ο Κροίσος κάνει σπονδή από μία φιάλη, ενώ ο δούλος Εύθυμος ανάβει τη φωτιά.19 Διαφορετική εκδοχή παρουσιάζει ο Κτησίας, που αναφέρει ότι κατέφυγε στο ναό του Απόλλωνα, όπου τρεις φορές τον αλυσόδεσε ο Πέρσης Οιβάρης και τρεις φορές τον ελευθέρωσε η θεϊκή παρέμβαση.20 Τέλος, ο Ξενοφώντας αποσιωπά εντελώς το επεισόδιο της πυράς και υποστηρίζει ότι ο Κροίσος ικέτευσε τον Κύρο για τη ζωή του ιδίου και της οικογένειάς του. Ο Πέρσης βασιλιάς τον έκανε σύμβουλό του και κατόπιν ο Κροίσος τον υπηρέτησε με μεγαλοψυχία («ευθυμία»).

3. Αποτίμηση της προσωπικότητας του Κροίσου μέσα από τις αρχαίες πηγές

Η παροιμιώδης χρήση του ονόματος του Κροίσου ως συνώνυμου του μυθικού πλούτου οφείλεται κυρίως στην τεράστια εντύπωση που έκανε στους Έλληνες συγγραφείς της αρχαιότητας η ευρύτατη χρήση του χρυσού, που του προμήθευαν αφειδώς τα κοιτάσματα του επίσης παροιμιώδους ποταμού Πακτωλού.21 Γενικά η αντιμετώπισή του από τις πηγές είναι αρνητική, καθώς περιγράφεται ως συνώνυμο της ύβρεως, αλλά και ως τραγική επιβεβαίωση του απρόβλεπτου του ανθρώπινου βίου. Αποτελεί αρχετυπική μορφή τυράννου, που τον χαρακτηρίζει η ακολασία, αλλά απολαμβάνει ιδιαίτερης θέσης στον κόσμο, συνομιλητής των θεών και κύριος της μοίρας των ανθρώπων. Η εκδοχή του Βακχυλίδη, που θέλει τον Κροίσο να μεταφέρεται από τον Απόλλωνα στη χώρα των Υπερβορείων, τον τοποθετεί στη σφαίρα των ηρώων του μυθολογικού παρελθόντος.

1. Η χρονολόγηση της βασιλείας του Κροίσου εξαρτάται από τη χρονολογία της πτώσης των Σάρδεων που υπάρχει στον Απολλόδωρο, FGrHist 244 F 28. Ο Απολλόδωρος και το Χρονικό του Ευσεβίου θεωρούν ότι η βασιλεία του Κροίσου διήρκεσε 14 έτη, ενώ ο Ηρόδοτος 15. Βλ. Kaletch, H., “Zur lydische Chronologie”, Historia 7 (1958), σελ. 1-47.

2. Ηρ. 1.6-86. Χαρακτηριστικά το 1ο βιβλίο των Ιστοριών αρχίζει με την υποδούλωση των ελληνικών πόλεων από τον Κροίσο. Erbse, H., “Über Herodots Kroisoslogos”, στο Erbse, H., Ausgewählte Schriften zur klassischen Philologie (Berlin 1979), σελ. 180-202, όπου και η παλαιότερη, εκτενέστατη βιβλιογραφία.

3. Σύμφωνα με το Νικόλαο της Δαμασκού (FGrHist 90 F 65), όταν ο Αλυάττης πολιορκούσε την Πριήνη και ετοιμαζόταν να εκστρατεύσει στην Καρία, διέταξε τον Κροίσο να σπεύσει με το στρατό στις Σάρδεις. Προκειμένου να στρατολογήσει μισθοφόρους, ο τελευταίος αναγκάστηκε να ζητήσει την οικονομική βοήθεια του Σαδυάττη, ο οποίος του την αρνήθηκε. Τη βοήθεια αυτή (1.000 τάλαντα) την έλαβε από τον πλούσιο φίλο του Παμφάη από την Πριήνη (ή από την Έφεσο) και από τον πατέρα του τελευταίου Θεοχαρίδη.

4. Ο Radet, G., La Lydie et le monde grec aux temps des Mermnades (Paris 1893), σελ. 207, ερμηνεύει ως συμμετοχή στη συνωμοσία εναντίον του τις διαμάχες ελληνικών πόλεων με τον Κροίσο. Η θεωρία του για την ύπαρξη «ελληνικού» κόμματος των Σάρδεων που δρούσε υπέρ των συμφερόντων του Πανταλέοντα είναι κάπως ξεπερασμένη σήμερα. Βλ. Στράβ. 13.1.42: ο Κροίσος κατέστρεψε τη Σιδηνή, όπου είχε καταφύγει ο Γλαυκίας, και καταράστηκε εκείνον που θα ξανατείχιζε το μέρος· Ηρ. 1.26· Πολύαιν., Στρατ. 6.50· Αιλ., ΠΙ 3.26: ο Κροίσος πολιορκεί την Έφεσο και τον ανιψιό του Πίνδαρο. Προκειμένου να σώσει την πόλη από την άλωση, ο τελευταίος την αφιερώνει στην Αρτέμιδα, δένοντας με ένα σχοινί το ναό στο τείχος της πόλης. Ο Κροίσος λύνει την πολιορκία, αφού εξορίζει τον ανιψιό του με την οικογένειά του στην Πελοπόννησο.

5. Βλ. CAH 3.2², σελ. 643-655 (M. Mellink).

6. Υποταγή ελληνικών πόλεων: Ηρ. 1.6, 1.26-27. Επιθυμία κατασκευής στόλου: Ηρ. 1.27.

7. Ηρ. 1.141.

8. Αναθήματα: Ηρ. 1.50-51 και 1.92. Αναφέρονται προσφορές στα μαντεία των Δελφών και του Αμφιαραείου, στη Θήβα, στην Έφεσο, στο ναό της Αθηνάς Προναίας στους Δελφούς και στους Βραγχίδες της Μιλήτου.

9. Ηρ. 1.28-29.

10. Ηρ. 1.14· Breglia, L., “Interrogativi sulle 'creseidi'”, Annali della Scuola Normale di Pisa (1974), σελ. 659-685.

11. Ηρ. 1.29-33. Στο περίφημο αυτό επεισόδιο ο Σόλων αρνείται να κατονομάσει τον Κροίσο ως έναν από τους ευτυχέστερους ανθρώπους του κόσμου, προειδοποιώντας τον με τη φράση «μηδένα προ του τέλους μακάριζε». Ο Πλούτ., Σόλ. 27.1, εκφράζει αμφιβολίες για την αυθεντικότητα του επεισοδίου. Η χρονολόγηση της δράσης του Σόλωνα αποκλείει μια τέτοια συνάντηση, βλ. Wallace, R.W., “The Date of Solon’s Reforms”, AJAH 8 (1983), σελ. 81-95.

12. Ηρ. 1.27: ένας από τους δύο σοφούς έπεισε τον Κροίσο να μην εκστρατεύσει με το στόλο του κατά των νησιωτών Ελλήνων.

13. Ηρ. 6.125. Αφού ο Κροίσος επέτρεψε στον Αθηναίο Αλκμέωνα να πάρει από το θησαυροφυλάκιό του όσο χρυσό μπορούσε να κουβαλήσει, εκείνος γέμισε έως και τις μπότες του. Και αυτού του επεισοδίου η επαλήθευση αντιμετωπίζει ανυπέρβλητες χρονολογικές δυσκολίες: βλ. Bockisch, G., “Alkmeon bei Kroisos”, ACD 26 (1990), σελ. 9-17, όπου υποστηρίζεται ότι το επεισόδιο επινοήθηκε για να εξαρθούν τα αντιπερσικά αισθήματα των Αλκμεωνιδών, καθώς συνδέονταν έτσι με το μεγαλύτερο αντίπαλο του Κύρου Β', τον Κροίσο.

14. Ηρ. 6.37. Ο Μιλτιάδης είχε φυλακιστεί από τους Λαμψακηνούς, όντας τύραννος στη Θρακική χερσόνησο, αλλά απελευθερώθηκε με την παρέμβαση του Κροίσου, με τον οποίο συνδεόταν από παλιότερα με δεσμούς φιλίας. Βλ. Duplouy, A., “L’utilisation de la figure de Crésus dans l’idéologie aristocratique athénienne. Solon, Alcméon, Miltiade et le dernier roi de Lydie”, AC 68 (1999), σελ. 17-22.

15. Οι επιγραφές που βρέθηκαν στο Αρτεμίσιο (Βρετανικό Μουσείο Β 16, Β 32 στα ελληνικά και Β 136 στα λυδικά) τεκμηριώνουν το κείμενο του Ηρ. 1.92, που μιλά για το μεγαλύτερο αριθμό των κιόνων. Βλ. Pryce, F.N., Catalogue of Sculpture in the British Museum (London 1928), σελ. 38 και 40, αρ. Β 16 και Β 32· Borker, C. – Merkelbach, R., Die Inschriften von Ephesos V (IK 15, Bonn 1980), αρ. 1.518.1-4.

16. Ηρ. 1.50-51.

17. Ηρ. 1.86-90. Παρόμοια εκδοχή: Νικόλαος της Δαμασκού, FGrHist 90 F 68· Πτολεμαίος ο Ηφαιστίωνος, σε Φώτ., Βιβλ. 146, ΙΙ, 21· Διόδ. Σ. 9.33.4· Etym. Mag. 402.23 (σωτηρία από τις φλόγες χάρη σε επωδή που περιλάμβανε τα μαγικά εφέσια γράμματα)· Πλούτ., Σόλ. 28.2· Λουκ., Όνειρ. 23.

18. Βακχ., Ωδές 3.23. Βλ. Segal, C., “Croesus on the Pyre: Herodotus and Bacchylides”, Wiener Studien 84 (1971), σελ. 39-51.

19. Αγγείο Λούβρου, αρ. ευρ. G 197: Pottier, E., Vases antiques du Louvre (Paris 1906), πίν. 128. Για διάφορες υποθέσεις σχετικά με την ερμηνεία της σκηνής βλ. Laurens, A.F., “Le bucher de Cresus”, στο Pailler, J.-M. (ed.), Actualité de l’Antiquité, Actes du Colloque de Toulouse organisé a l’Université de Toulouse-le Mirail par la revue Pallas – Décembre 1985 (Paris 1989), σελ. 71-83.

20. Κτησίας, FGrHist 688 F 9, 10-23. Παλαιότεροι μελετητές θεωρούσαν ότι το βαβυλωνιακό χρονικό του Ναβωνίδη υποστηρίζει μία διαφορετική εκδοχή, ότι δηλαδή ο Λυδός βασιλιάς θανατώθηκε από τον Κύρο. Η άποψη αυτή δε φαίνεται να ευσταθεί, καθώς οφείλεται σε λανθασμένη ανάγνωση του βαβυλωνιακού σφηνοειδούς κειμένου: Cargill, J., “The Nabonidus Chronicle and the Fall of Lydia. Consensus with Feet of Clay”, AJAH 2 (1977), σελ. 97-116.

21. Πακτωλός: βλ. Young, W.J., “The Fabulous Gold of the Pactolus Valley”, BMFA 70 (1972), σελ. 5-13.