Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

αναλυτική αναζήτηση

 ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
z
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Αναζήτηση με το γράμμα ΑΑναζήτηση με το γράμμα ΒΑναζήτηση με το γράμμα ΓΑναζήτηση με το γράμμα ΔΑναζήτηση με το γράμμα ΕΑναζήτηση με το γράμμα ΖΑναζήτηση με το γράμμα ΗΑναζήτηση με το γράμμα ΘΑναζήτηση με το γράμμα ΙΑναζήτηση με το γράμμα ΚΑναζήτηση με το γράμμα ΛΑναζήτηση με το γράμμα ΜΑναζήτηση με το γράμμα ΝΑναζήτηση με το γράμμα ΞΑναζήτηση με το γράμμα ΟΑναζήτηση με το γράμμα ΠΑναζήτηση με το γράμμα ΡΑναζήτηση με το γράμμα ΣΑναζήτηση με το γράμμα ΤΑναζήτηση με το γράμμα ΥΑναζήτηση με το γράμμα ΦΑναζήτηση με το γράμμα ΧΑναζήτηση με το γράμμα ΨΑναζήτηση με το γράμμα Ω

Αστρονομία - Αστρολογία στην Τραπεζούντα

Συγγραφή : Κατσιαμπούρα Γιάννα , Νικολαΐδης Ευθύμιος (8/1/2007)

Για παραπομπή: Κατσιαμπούρα Γιάννα, Νικολαΐδης Ευθύμιος, «Αστρονομία - Αστρολογία στην Τραπεζούντα», 2007,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=3830>
Αστρονομία - Αστρολογία στην Τραπεζούντα (6/2/2007 v.1) Astronomy-Astrology in Trebizond (15/2/2006 v.1) 
 

1. Ιστορικές συνθήκες

Από το 13ο αιώνα, η Τραπεζούντα υπήρξε έδρα του μικρού ανεξάρτητου κρατιδίου που είναι γνωστό ως Αυτοκρατορία Τραπεζούντας, υπό τη δυναστεία των Μεγάλων Κομνηνών. Παρά τον σχετικά μικρό πληθυσμό της,1 η πόλη κατέστη ισχυρό εμπορικό διαμετακομιστικό κέντρο, λόγω της θέσης της στο δρόμο των καραβανιών που συνέδεε την Ανατολή, μέσω της Περσίας των Ιλχανιδών, με την Κωνσταντινούπολη και τη Δύση. Η γεωγραφική θέση ήταν αυτή λοιπόν που επέτρεψε την άμεση επαφή με την επιστημονική συζήτηση που διεξαγόταν περί αστρονομίας την ίδια περίοδο στην Περσία, με κέντρο τις πόλεις της Ταυρίδας και της Μάραγα, όπου είχαν ιδρυθεί νέα αστεροσκοπεία.2

2. Εισαγωγή περσικής αστρονομίας

Το 13ο αιώνα, οι Μογγόλοι απόγονοι της δυναστείας του Τζένγκις Χαν ίδρυσαν δύο από τα σημαντικότερα αστεροσκοπεία στην ιστορία της ισλαμικής αστρονομίας, στη Μάραγα3 (1259) και στην Ταυρίδα (τέλη 13ου αιώνα). Ακολουθώντας την αραβική παράδοση, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί στη Βαγδάτη, οι αστρονόμοι στην Περσία προσπάθησαν να επανεξετάσουν τις σταθερές της αστρονομίας όπως είχαν εισαχθεί και καθιερωθεί από τον Κλαύδιο Πτολεμαίο, παράδοση που ακολουθούσαν μέχρι τότε οι Βυζαντινοί. Η προσπάθειά τους αυτή δημιούργησε νέα σχολή στην κατασκευή των αστρονομικών κανόνων και αποτυπώθηκε στα Zij, όπως είναι γνωστά τα περσικά αστρονομικά εγχειρίδια, πιθανόν επειδή οι πίνακές τους θυμίζουν πλέγματα τεντωμένων χορδών (Zij: χορδή).4

Τις νέες επεξεργασίες των Περσών αστρονόμων εισήγαγε στην Τραπεζούντα ο Γρηγόριος Χιονιάδης, ο οποίος ουσιαστικά είναι και ο θεμελιωτής της ιδιαίτερης αστρονομικής σχολής που ιδρύθηκε στην Τραπεζούντα. Ο Χιονιάδης επισκέφτηκε την Ταυρίδα και παρακολούθησε τα μαθήματα του Σαμς αλ-Ντιν αλ-Μπουχαρί (Shamsh al-Din al-Bukhari), τον οποίο αναφέρει ως Σαμς Πουχάρις.5 Στη συνέχεια ο λόγιος αυτός μετέφερε στην Τραπεζούντα περσικά χειρόγραφα αλλά και τις χειρόγραφες σημειώσεις του από τις παραδόσεις του Μπουχαρί και τους πίνακες των έργων του. Τα κείμενα αυτά βρέθηκαν στα χέρια του μοναχού Μανουήλ που στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα δίδασκε στην Τραπεζούντα αστρονομία.

3. Νέα χαρακτηριστικά

Ο Χιονιάδης εισάγει τα κείμενα από το αστεροσκοπείο της Ταυρίδας σε μια εποχή που στο βυζαντινό κύκλο των λογίων είχε αρχίσει να διαφαίνεται το πρόβλημα της μη ανανέωσης των πτολεμαϊκών μετρήσεων, με ό,τι αυτό συνεπαγόταν για τους αστρονομικούς υπολογισμούς και την κατασκευή πινάκων, πρόβλημα το οποίο θα γινόταν όλο και εντονότερο με το χρόνο. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Νικηφόρος Γρηγοράς, το 1332, φτάνει να προτείνει μεταρρύθμιση του ισχύοντος ημερολογίου ακριβώς για να διορθωθούν τα προβλήματα που είχαν προκύψει. Οι νεοφανείς λοιπόν περσικοί υπολογισμοί φαινόταν να προσφέρουν μια λύση για τη διόρθωση των θέσεων των πλανητών, του ήλιου, της σελήνης, τον υπολογισμό των εκλείψεων και των ημερολογιακών υπολογισμών.

Ο Μανουήλ αρχίζει να διδάσκει αστρονομία με βάση τα έργα των Περσών αστρονόμων Σαμς Μπουχαρί και Νασίρ Αλ-Ντιν Αλ-Τουσί, δηλαδή με βάση τους καινούργιους υπολογισμούς στους οποίους επιδίδονταν όσοι ανήκαν στις ομάδες των αστεροσκοπείων της Μάραγα και της Ταυρίδας. Οι νέες αυτές προσεγγίσεις, ακολουθώντας την πτολεμαϊκή μέθοδο, λαμβάνουν υπόψη τους παρατηρησιακά συμπεράσματα και μετρήσεις, γεγονός που αλλάζει τις μέχρι τότε σταθερές κυρίως ως προς τους υπολογισμούς, ενώ θέτουν και νέα δεδομένα ως προς την κίνηση των πλανητών, όπως προκύπτουν ακριβώς από την παρατήρηση.

Τα μαθήματα του Μανουήλ φαίνεται ότι έγιναν γνωστά και εκτός των ορίων του μικρού ποντιακού κράτους. Ο Μανουήλ συγγράφει και ο ίδιος αστρονομικές και αστρολογικές πραγματείες6 (δικό του έργο θεωρείται το Ωροσκόπιον Τραπεζούντος για το 1336). Πρέπει να σημειωθεί ότι οι νέες μέθοδοι υπολογισμών που εισάγονται από την περσοϊσλαμική αστρονομία είναι αρκετά πιο εύκολες στη χρήση τους από την αντίστοιχη πτολεμαϊκή μέθοδο. Έτσι είναι πιο εύκολο να υπολογιστούν οι θέσεις των ουράνιων σωμάτων, οι συζυγίες και οι εκλείψεις, δηλαδή ό,τι χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή των αστρολογικών και των αστρονομικών πινάκων καθώς και για τον υπολογισμό του Πάσχα. Το γεγονός αυτό συμβάλλει τόσο στη διάδοσή τους στην Τραπεζούντα όσο και στην αποδοχή τους από μια μεγάλη ομάδα λογίων της Κωνσταντινούπολης.

Αυτή τη διδασκαλία έρχεται να παρακολουθήσει στην Τραπεζούντα ο Γεώργιος Χρυσοκόκκης. Με τις γνώσεις που απέκτησε ο Χρυσοκόκκης θα συγγράψει το 1347 το έργο Εξήγησις εις την Σύνταξιν των Περσών, όπως είναι γνωστό, ή με πλήρη τίτλο, όπως καταγράφεται συνήθως, Γεωργίου ιατρού του Χρυσοκόκκη, Εξήγησις εις την των Περσών Σύνταξιν, εκτεθείσα προς τον αυτού αδελφόν Ιωάννην τον Χαρσιανίτη. Το έργο αυτό διέδωσε την περσική αστρονομία στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και στους επιστημονικούς κύκλους της Κωνσταντινούπολης, απ’ όπου και διαδόθηκε στη Δύση.

4. Αποτίμηση

Η αστρονομία που καλλιεργήθηκε στην Τραπεζούντα διαμορφώθηκε από τη σύγκλιση πτολεμαϊκής και περσικής παράδοσης. Οι νέες μέθοδοι υπολογισμών που εισήχθησαν από την Περσία, πιο εύχρηστες, αν και όχι πάντα το ίδιο αξιόπιστες λόγω σφαλμάτων στη μεταφορά, ανανέωσαν το ενδιαφέρον για τον τομέα της αστρονομίας και έδωσαν ώθηση σε περαιτέρω επεξεργασίες όχι μόνο στην ποντιακή πόλη αλλά, δημιουργώντας σχολή, και στην Κωνσταντινούπολη και στη Δυτική Ευρώπη.

1. Rosenqvist, Jan Olof, "Byzantine Trebizond: a Provincial Literary Landscape", Byzantino-Nordica 2004. Papers presented at the international symposium of Byzantine studies held on 7-11 May 2004 in Tartu, Estonia [Acta Societatis Morgensternianae 2] (Tartu 2005).

2. Νικολαΐδης, Θ., «Οι επιστήμες στο Βυζάντιο. Η ιστορική παράδοση του νεώτερου ελληνισμού», στο Γ. Καράς (επιμ.), Ιστορία και φιλοσοφία των επιστημών στον ελληνικό χώρο (Αθήνα 2003), σελ. 38.

3. Sayili, A., The Observatory in Islam (New York 1981), κεφάλαιο VI, “The Maraga Observatory”.

4. Νικολαΐδης, Θ., « Η έκδοση της “Συντάξεως περσικής Αστρονομίας” του Γεωργίου Χρυσοκόκκη», στο ΚΝΕ/ΕΙΕ, Οι επιστήμες στον ελληνικό χώρο (Αθήνα 1997), σελ. 135-141, 138.

5. Με τα λόγια του Γρηγορίου Χιονιάδη, «από φωνής τοίνυν του Σαμς Πουχάρης, ανδρός το γένος Πέρσου πάσαν λογικήν παιδείαν εις άκρου εξησκημένου, ταύτην περί της επιστήμης της κρείττονος των άλλων [ταύτης] την διδασκαλίαν ακήκοα, ην και εις μνήμην γραφή παραδέδωκα ως αν μη τω χρόνω και αύθις η θαυμασία επιστήμη τοις της λήθης βυθοίς εναποκρυβή και το σπουδασθέν επί τοσούτον ημίν ως τα των πολλών ανόνητον τοις εσομένοις αναφανή», David Pingree, The Astronomical works of Gregory Choniades, τόμ. I, The Zīj al-Alā’ ī, μέρος I, κείμενο-μτφ.-σχόλια, Gieben (Amsterdam 1985), σελ. 37.

6. Για τη σχέση αστρονομίας και αστρολογίας τη βυζαντινή περίοδο βλ. Γιάννα Κατσιαμπούρα, Πρόσληψη, μετάδοση και λειτουργία των επιστημών στους μεσοβυζαντινούς χρόνους και το Quadrivium του 1008 (Αθήνα 2004).
     
 
 
 
 
 

Δελτίο λήμματος
 
press image to open photo library
 

>>>
 
 
 
 
 
 

copyright © 2008, ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Το έργο Μεγάλη Δικτυακή «Εγκυκλοπαίδεια Ελληνικού Πολιτισμού» - Μέρος Α΄ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.

Το έργο ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.