1. Δομή και περιεχόμενο

Η έκδοση του έργου Καππαδοκικά, ήτοι δοκίμιον ιστορικής περιγραφής της Αρχαίας Καππαδοκίας, και ιδίως των επαρχιών Καισαρείας και Ικονίου από το τυπογραφείο της εφημερίδας Ανατολή το 1856 στην Κωνσταντινούπολη σημάδεψε την έναρξη μιας νέας εποχής για το ενδιαφέρον των λογίων, και όχι μόνο, για την περιοχή, τους κατοίκους της και τα ελληνόφωνα «μνημεία του λόγου» τους. Με το βιβλίο αυτό, που αποτελεί και το μοναδικό έργο του Ν. Ρίζου, ο συγγραφέας, εμπνεόμενος από «πατριωτικόν χρέος»,¹ επιδίωξε να αναθεωρήσει «τας σφαλεράς ιδέας των μη ειδότων»² που θεωρούσαν την Καππαδοκία απολύτως τουρκόφωνη και να αναδείξει την περιοχή ως κληρονόμο του ελληνικού πολιτισμού από την εποχή των κατακτήσεων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το πρώτο μέρος του έργου του (σελ. 1-61) αποτελείται από μια «αρχαία ιστορία της Καππαδοκίας μέχρι της καταλήψεως αυτής υπό των Οσμανών Τούρκων»,³ όπου ο Ρίζος επιμείνει στο ένδοξο παρελθόν της περιοχής τονίζοντας κυρίως την αφοσίωσή της και τη συμβολή της στον Χριστιανισμό: οι φιγούρες του Βασιλείου και του Γρηγορίου δεσπόζουν και το περί θρησκείας κεφάλαιό του είναι το εκτενέστερο, «ίνα ιδώσι οι αναγνώσται εις ποίον βαθμόν έφθασε, εις τον αιώνα εκείνον, ο ζήλος του χριστιανισμού εις την Ασίαν».⁴ Στόχος του, να αποδείξει ότι «ο Ελληνισμός, ανόθευτος την φύσιν, περισώζεται εν μέσω των συμφορών της ωμοτάτης δουλείας, τον Θεόν και τας ελπίδας του έχων μόνον κέντρον ενώσεως».⁵ Στο δεύτερο μέρος παραθέτει «την περιγραφήν των σημερινών πόλεων και χωρίων των επαρχιών Καισαρείας και Ικονίου»,⁶ όπου εκθέτει «και ολίγα περί διανοητικής των ομογενών κατοίκων καταστάσεως, [ελπίζοντας να] κεντήση την φιλοτιμίαν των εις το να προβώσιν επί τα κρείττω».⁷

Ξεχωριστή θέση δίνει στην ιδιαίτερή του πατρίδα, την Σινασό,⁸ της οποίας πλάθει το εγκώμιο επί έξι σελίδες λέγοντας ότι οι κάτοικοί της «ομιλούσι την απλοελληνικήν αρκετά καλώς, οι πλείστοι δε αγνοούσι και την Οθωμανικήν».⁹ Παραθέτει μάλιστα και δύο δημοτικά άσματα, τα πρώτα που δημοσιεύτηκαν για την Καππαδοκία: το «Εβράδυν παλιοβράδυν»¹⁰ και το «Επάνω βίγλα πάρθηκεν»¹¹ για τα οποία γράφει ότι «μετ’ άλλων πολλών σώζονται μέχρι την σήμερον και γνωρίζουσιν αυτά αι γυναίκες μόνον, αίτινες φυλάττουσι την αρχαίαν γλώσσαν των κατοίκων, έχουσαν πολλάς αρχαίας και περιέργους φράσεις και λέξεις».¹² Για άλλες ελληνόφωνες κοινότητες, όπως τα Φάρασα, κρίνει ότι οι κάτοικοί «ομιλούσι την Ελληνικήν αλλά ανάρθρως και σολοίκως»¹³ ή ότι δεν κινητοποιούνται αρκούντως για την εκπαίδευση «αμεριμνούντες και καταγινόμενοι εις ανοφελείς και εγωϊστικάς πράξεις».¹⁴

2. Αποτίμηση

Αν και το μεγαλύτερο μέρος του έργου του Ρίζου είναι στην ουσία αντιγραφή «των παρά του αοιδίμου Ικονίου Κυρίλλου γραφέντων [με προσθήκες] εκ της εφημερίδος των φιλομαθών τινών και μονογραφίαν της Σινασού»,¹⁵ οι συγκεκριμένες κατευθύνσεις που ακολουθεί ο συγραφέας αποτελούν κατά κάποιον τρόπο τομή στην καππαδοκική λογιοσύνη, με την έννοια ότι εγκαινιάζουν αυτό που η Ε. Μπαλτά αποκαλεί δεύτερο στάδιο του ενδιαφέροντος για τα ζώντα μνημεία της Καππαδοκίας.¹⁶ Το στάδιο αυτό, που εξαπλώνεται χρονικά από το 1860 έως το 1890, χαρακτηρίζεται από τη σταδιακή ανακάλυψη της περιοχής και των κατοίκων της μέσω των ομογενών λογίων, οι οποίοι θα προβάλουν τις ως τότε άγνωστες ελληνόφωνες κοινότητες επιμένοντας στη συλλογή γλωσσικού υλικού και στη διαμόρφωση μιας εκπαιδευτικής πολιτικής στραμμένης προς την πάση θυσία διάδοση (στους τουρκόφωνους) ή «διόρθωση» (στους ελληνόφωνους) της ελληνικής γλώσσας.